چگونه پیر شدن را دور بزنیم؟

 پیری فرآیندی طبیعی و اجتناب‌ناپذیر است که به تدریج و به‌ صورت چندبعدی رخ می‌دهد. اما سوال این است که پیری دقیقاً از چه زمانی آغاز می‌شود؟ چرا بدن پیر می‌شود؟ و اصلا پیری به چه تغییراتی گفته می‌شود؟ خیلی‌ها تصور می‌کنند پیری تنها در سال‌های سالمندی بروز می‌یابد، اما شواهد علمی نشان می‌دهد که این فرایند ممکن است بسیار زودتر، حتی از دهه سوم زندگی آغاز شود.

پیری یعنی چه؟

پیری (Aging) در علم زیست‌شناسی به مجموعه‌ای از تغییرات تدریجی و عمدتا برگشت‌ناپذیر در ساختار و عملکرد سلول‌ها، بافت‌ها و اندام‌های بدن گفته می‌شود که درنهایت منجر به کاهش توانایی ارگانیسم برای حفظ تعادل درونی و مقابله با استرس‌های محیطی می‌شود. این فرایند در سطح‌های مختلف سلولی، مولکولی، بافتی و عملکردی دیده می‌شود و در نهایت زمینه‌ساز کاهش عملکرد، بروز بیماری و در نهایت مرگ است.

از حدود ۳۰ سالگی به بعد، برخی تغییرات در بدن به ‌آرامی رخ می‌دهند: تراکم استخوان‌ها کاهش می‌یابد، تغییرات هورمونی رخ می‌دهد، توده عضلانی تحلیل می‌رود، ظرفیت ریه کم می‌شود، تولید کلاژن کاهش پیدا می‌کند، سرعت بازسازی سلول‌ها آهسته‌تر می‌شود، انعطاف‌پذیری عروق کاهش پیدا می‌کند و عملکرد سیستم ایمنی ضعیف‌تر می‌شود.

البته در ۳۰ سالگی احیانا متوجه شروع پروسه پیری نمی‌شویم. چون این تغییرات در آن سن اغلب ظاهری نیست. پیری زیستی معمولاً از حدود ۳۰ سالگی آغاز می‌شود، ولی آثار بیرونی و محسوس آن – مثل چین‌وچروک، کاهش انرژی، درد مفاص و … – اغلب از ۴۰ تا ۴۵ سالگی خود را نشان می‌دهند. یعنی فرآیند پیری زودتر شروع می‌شود ولی دیرتر بروز می‌کند. این چیزی است که متخصصان و محققان می‌گویند.

با افزایش سن، عملکرد اندام‌ها کاهش می‌یابد و بدن توان کمتری در مقابله با بیماری‌ها، ترمیم بافت‌ها و حفظ تعادل هورمونی دارد. به‌علاوه، برخی فرآیندهای درونی مانند آسیب‌های تجمعی DNA، التهاب‌های مزمن سطح پایین، و اختلال در عملکرد نیروگاه‌های سلولی نقش مهمی در پیری ایفا می‌کنند. پیری صرفاً بروز چین و چروک روی پوست یا سفید شدن مو نیست. بلکه مجموعه‌ای پیچیده از تغییرات زیستی، مولکولی و عملکردی است که در کل بدن رخ می‌دهد.

چرا بدن پیر می‌شود؟

اما چرا بدن پیر می‌شود؟ عوامل مختلفی در این روند دخیل‌اند؛ از جمله ژنتیک، تغذیه، سبک زندگی، محیط، استرس‌های مزمن و بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فشار خون بالا و چاقی. پیری درواقع حاصل تعاملی پیچیده میان استعدادهای ژنتیکی و عوامل بیرونی است. برخی پژوهش‌ها حتی نشان داده‌اند که حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد دور ماندن از پیری تحت تأثیر ژنتیک است و باقی آن به سبک زندگی بستگی دارد.

در این میان، یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها آن است که آیا می‌توان روند پیری را کند کرد و کیفیت زندگی را در سال‌های میانسالی و سالمندی ارتقا داد؟ پاسخ، اگرچه نسبی است، اما امیدبخش است. گرچه نمی‌توان جلوی برخی تغییرات زیستی – مثلا یائسگی در زنان یا کاهش تدریجی عملکرد سلول‌ها – را گرفت، اما می‌توان با رفتارهای مناسب، این تغییرات را به تأخیر انداخت یا از شدت تأثیر آنها کم کرد.

ورزش منظم، یکی از کلیدی‌ترین عوامل در کاهش سرعت پیری است. فعالیت بدنی منظم، به‌ویژه تمرین‌های هوازی و قدرتی، باعث حفظ توده عضلانی، بهبود عملکرد قلب و عروق، تقویت حافظه، پیشگیری از پوکی استخوان و کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن می‌شود. تغذیه سالم هم نقش مهمی ایفا می‌کند؛ رژیمی سرشار از سبزیجات، میوه‌ها، غلات کامل، ماهی، آجیل و روغن‌های سالم مانند روغن زیتون می‌تواند با التهاب مقابله و پیری سلولی را کندتر کند.

خواب کافی و باکیفیت، مدیریت استرس، ترک دخانیات، کاهش مصرف الکل، ارتباطات اجتماعی مثبت و یادگیری مداوم هم از دیگر عوامل محافظت‌کننده در برابر پیری زودرس‌اند. مطالعات نشان داده‌اند که افرادی که ذهن خود را درگیر فعالیت‌های شناختی مثل مطالعه، حل مسأله، یادگیری مهارت‌های جدید و از این قبیل کارها نگه می‌دارند، کمتر دچار افت حافظه و زوال شناختی می‌شوند.

با این حال، باید واقع‌بین بود. همه چیز در کنترل ما نیست. برخی تغییرات فیزیولوژیک مانند کاهش هورمون‌ها یا تغییرات ژنتیکی درون سلولی اجتناب‌ناپذیرند. همچنین دسترسی به امکانات بهداشتی، وضعیت اقتصادی، شرایط اجتماعی و حتی محل زندگی همگی بر کیفیت پیری تاثیرگذارند. به بیان دیگر، پیر شدن فقط یک روند زیستی نیست. بلکه تحت تأثیر عوامل فرهنگی، روانی و اجتماعی قرار دارد.