کریدور زنگزور برای روسیه چه تبعاتی خواهد داشت؟

به گزارش اطلاعات نیوز، اندیشکده RUSSIA’S PIVOT TO ASIA در مقاله‌ای به تحلیل طرح کریدور زنگزور و پیامدهای بازگشایی آن برای روسیه پرداخت و نوشت طرح بازگشایی راه زنگزور به عنوان گذرگاهی استراتژیک میان ارمنستان و آذربایجان که با حمایت آمریکا و تحت عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» مطرح شده، هر چند به ظاهر فرصتی برای گشایش مسیرهای حمل‌ونقل و توسعه منطقه‌ای به شمار می‌رود، اما برای روسیه چالشی جدی و ریسک بزرگی در پی دارد.

راه زنگزور، گذرگاهی که بین ارمنستان و آذربایجان بازگشایی شده و از سوی واشنگتن با عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» معرفی شده است، توسط رئیس‌جمهور ترامپ در دیدارهایش با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در کاخ سفید اعلام گردید. این توافق باعث پایان دادن به مناقشات منطقه‌ای بین ارمنستان و آذربایجان شده است که بیشتر حول دو حوزه اصلی شکل گرفته است؛ اول، منطقه قره‌باغ کوهستانی که بیش از ۳۰ سال است میان دو طرف مورد مناقشه است و گاه‌وبیگاه به درگیری‌های نظامی کشیده شده است.

ماجرای درگیری‌های قره باغ چیست؟

قره‌باغ کوهستانی که هر دو طرف آن را متعلق به خود می‌دانند، بخشی از ارمنستان بزرگ (آرتساخ) و یکی از استان‌های آن بود. در قرن هجدهم، این منطقه به قلمرو خان‌نشین قره‌باغ تبدیل شد. در اوایل قرن نوزدهم، با جنگ روسیه و ایران (۱۸۰۴-۱۸۱۳) این خان‌نشین به روسیه پیوست و در سال ۱۸۲۲ به یک استان از امپراتوری روسیه تبدیل شد. در دوران شوروی، قره‌باغ که بیش از ۹۰٪ جمعیت آن ارمنی بودند، به جمهوری شوروی آذربایجان تعلق گرفت؛ این تصمیم به‌دلیل «نیاز به صلح ملی میان مسلمانان آذربایجانی و مسیحیان ارمنی» اتخاذ شد. در این دوره، رهبران ارمنی بارها خواستار انتقال این منطقه به حوزه خود شدند اما حمایت کافی از مسکو دریافت نکردند و مسکو نیز هرگونه خشونت بین دو طرف را سرکوب می‌کرد.

پس از فروپاشی اتحاد شوروی در ۱۹۹۱، هنگامی که ارمنستان و آذربایجان اعلام استقلال کردند و نفوذ مسکو کاهش یافت، وضعیت تغییر کرد. در ژانویه ۱۹۹۲، قره‌باغ کوهستانی اعلام استقلال کرد که منجر به آغاز درگیری‌های مسلحانه بین دو کشور برای کنترل منطقه شد. قره‌باغ از آن زمان به نقطه بحرانی تبدیل شد و در جنگ ۲۰۲۱-۲۰۲۲، آذربایجان برتری یافت. در ژانویه ۲۰۲۴، رئیس جمهور قره‌باغ کوهستانی اعلام لغو این جمهوری و پیوستن آن به آذربایجان را امضا کرد.

آذربایجان همچنین دارای ناحیه‌ای جداافتاده به نام جمهوری خودمختار نخجوان است که از سرزمین اصلی آذربایجان جداست و با ارمنستان، ایران و ترکیه هم‌مرز است.

در قرون وسطی، نخجوان در مسیرهای مهم جاده ابریشم قرار داشت. این منطقه ابتدا بخشی از ایران بود و پس از جنگ روسیه-ایران ۱۸۲۶-۲۸، به روسیه ملحق و با ایروان ادغام شد. در ۱۹۲۱، مرزهای نخجوان میان شوروی و ترکیه مشخص و به آن وضعیت «منطقه خودمختار تحت حفاظت آذربایجان» داده شد، به شرطی که آذربایجان آن را به هیچ کشور ثالث واگذار نکند.

در دوران شوروی، ارتباطات حمل‌ونقل بین آذربایجان و نخجوان از طریق جاده و راه‌آهن قفقاز انجام می‌شد. پس از فروپاشی شوروی و آغاز جنگ اول قره‌باغ (۱۹۹۲-۱۹۹۴)، خطوط راه‌آهن برچیده شد و ارتباط زمینی میان سرزمین اصلی آذربایجان و نخجوان قطع شد. در حال حاضر تنها راه ارتباطی هوایی یا عبور از خاک ایران است. پروژه راه زنگزور، گذرگاهی به طول حدود ۴۰ کیلومتر در منطقه سیونیک ارمنستان است که اتصال حمل‌ونقلی میان بخش غربی آذربایجان و نخجوان را فراهم می‌کند.

مقامات ارمنی و آذربایجانی پس از جنگ اول قره‌باغ درباره این پروژه گفت‌وگو کرده‌اند و پس از جنگ دوم در ۲۰۲۰، این موضوع دوباره مطرح شد که آذربایجان بخش عمده‌ای از قره‌باغ را به کنترل خود درآورد.

آذربایجان این راه را پروژه‌ای استراتژیک می‌داند که ارتباط زمینی مستقیمی میان سرزمین اصلی و نخجوان که بیش از ۳۰ سال قطع شده بود برقرار می‌کند. اما ایروان به‌شدت با طرح زنگزور در قالب پیشنهادی باکو مخالفت کرده است.

تهران نیز مانند ارمنستان، درباره ساخت این گذرگاه ابراز نگرانی کرده و آن را تهدیدی برای منافع ملی و نفوذ منطقه‌ای خود می‌داند. با این حال، راه زنگزور که بخشی از پروژه بزرگ‌تر «راه ترانس کاسپین» (مسیر میانی) خواهد بود، ممکن است مسیر تازه‌ای را برای حمل‌ونقل کالا میان ارمنستان، نخجوان و ترکیه فراهم کند که بازارهای جدیدی را برای تأمین‌کنندگان کالا باز می‌کند. چین نیز به توسعه زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری در این منطقه علاقه‌مند است، چرا که این مسیر بخشی از ابتکار «یک کمربند، یک جاده» چین است. در این زمینه، از سرگیری این مسیر می‌تواند برای مسکو هم سودمند باشد، چون می‌تواند بخشی از مسیر حمل‌ونقل شمال-جنوب بین روسیه و ایران و ادامه به خاورمیانه، شرق آفریقا و جنوب آسیا شود.

با این حال، روابط مسکو و ارمنستان در سال‌های اخیر سرد شده است. ارمنستان که عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیاست، علاقه‌مند به پیوستن به اتحادیه اروپا نیز شده است اما عضویت همزمان در هر دو ممکن نیست.

همچنین ارمنستان عضویت خود در سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) را که به روسیه تعلق دارد و مسئول تأمین امنیت منطقه قفقاز و اوراسیا است، متوقف کرده است. بدون این رابطه امنیتی، مسکو قادر به تضمین امنیت مسیر زنگزور نیست. روابط مسکو با آذربایجان نیز سرد شده است. این موضوع زمینه را برای رابطه‌ای غیرمنتظره میان ارمنستان، آذربایجان و ایالات متحده باز گذاشته است؛ ترکیه و چین نیز در این بازی حضور دارند که به دنبال اتصال تجاری هستند.

زنگزور و یک پارادوکس بزرگ برای روسیه

«مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» توافق‌نامه‌ای است که میان ارمنستان و آذربایجان امضا شده و آنها پذیرفته‌اند در توسعه راه زنگزور همکاری کنند و نیروهای امنیتی آمریکایی (نه روسی) برای مدیریت آن حضور داشته باشند. به نظر می‌رسد این نیروها توسط ارتش آمریکا فرستاده نشوند بلکه یک پیمانکار مستقل ناشناس مسئولیت آن را داشته باشد. این راه‌حل جدیدی برای یک مشکل قدیمی است، اما همه راضی نیستند، حتی خود امضاءکنندگان. دیروز (۸ اوت)، نازلی باغداساریان، سخنگوی نخست‌وزیر ارمنستان اعلام کرد: «تمام اظهارات و مطالبی که بیان می‌کند ارمنستان با راه‌حل‌های مربوط به گذرگاه موافقت کرده است، کاملاً نادرست است.» این بیانیه، نشانه بدی برای برنامه‌های ترامپ است.

طرف روسی نیز نسبت به افزایش دخالت نظامی مخفی آمریکا در این مسیر محتاط است و به ویژه نگران مسیر ژئوپولیتیکی طرفدار اروپا است که ارمنستان در پیش گرفته است. همراه با گرجستان همسایه غربی، عدم قطعیت سیاسی همچنان جنوب قفقاز را تقسیم کرده است؛ تلاش‌های چندین دهه‌ای غرب برای پیوستن آنها به ناتو و اتحادیه اروپا ادامه دارد.

روسیه به این کشورها نیاز دارد چون مسیرهای تأمین مهمی برای اروپا و ترکیه از طریق دریای سیاه و مسیرهای جدید حمل‌ونقل شمال-جنوب (INSTC) هستند که به بازارهای منطقه‌ای دیگر نیز متصل‌اند.

پارادوکس برای روسیه این است که اگرچه به ظاهر، بهبود اتصال زنگزور برای مسکو مثبت است، هرگونه تحرک سیاسی زیرپوستی که باعث دور شدن بیشتر جنوب قفقاز از روسیه شود می‌تواند به یک بحران ژئوپولیتیکی و حتی نظامی تبدیل شود. گرجستان به‌ویژه در خطر تبدیل شدن به اوکراین دوم است – مسکو قبلاً هشدار داده که این کشور خط قرمز ناتو است و نباید از آن عبور کند. با این حال، با توجه به شکست‌های غرب در اوکراین، احتمال کمی وجود دارد که آنها بخواهند درگیری نظامی جدیدی با روسیه در منطقه آغاز کنند.

بنابراین، از نگاه سطحی، پروژه راه زنگزور موضوعی مثبت است – اما دخالت آمریکا تازه و بدون تجربه است و ممکن است اگر موفق نباشد یا فراتر از هدف ترانزیت تجاری خود عمل کند و باعث بی‌ثباتی بیشتر در جنوب قفقاز شود، مسکو دوباره مجبور به ورود به صحنه شود.