نگهبانان بی‌صدای تاریخ و فرهنگ ایران را دریابید!
زهره گردان – روزنامه اطلاعات| موزه‌ها نه‌تنها نگهبانان تاریخ و فرهنگند، بلکه مراکزی پویا برای آموزش، تعامل و تقویت هویت فرهنگی به شمار می‌آیند. آن‌ها چه در زمینه‌های تخصصی و آموزشی و چه با...
زهره گردان – روزنامه اطلاعات| موزه‌ها نه‌تنها نگهبانان تاریخ و فرهنگند، بلکه مراکزی پویا برای آموزش، تعامل و تقویت هویت فرهنگی به شمار می‌آیند. آن‌ها چه در زمینه‌های تخصصی و آموزشی و چه با تلاش‌های نوین برای جذب مخاطب، در مسیر ارتقای تجربیات مثبت بازدیدکنندگان و برقراری پیوند میان نسل‌های مختلف گام برمی‌دارند. با وجود چالش‌هایی همچون کمبود بودجه، ضعف زیرساخت‌ها و نیاز به برنامه‌ریزی‌های بلندمدت، موزه‌ها همچنان ظرفیت بالایی برای ایفای نقش در فضای فرهنگی دارند.
بهره‌گیری از فناوری‌های دیجیتال، برگزاری رویدادهای متنوع و تعامل با صنایع هنری و فرهنگی می‌تواند آن‌ها را به مراکزی جذاب و تأثیرگذار برای نسل جوان تبدیل کند، جایی که گذشته با آینده پیوند می‌خورد و تجربه‌ای فراتر از مشاهده آثار رقم می‌خورد.
در روز جهانی موزه با نگاهی به دیدگاه‌های مدیران و راهنمایان موزه‌ها تأثیر فرهنگی و اجتماعی این مراکز را بررسی می‌کنیم و نقش آن‌ها را در حفظ میراث و انتقال دانش موردارزیابی قرار می‌دهیم.
حس تعلق فرهنگی
صدیقه اوجی، دکترای باستان‌شناسی دوران اسلامی و مدیر موزه پارس شیراز بر این باور است که موزه‌ها می‌توانند نقش مهمی در تقویت حس تعلق فرهنگی میان نسل‌های مختلف ایفا کنند و آموزش مؤثر از طریق موزه‌ها به‌ویژه با تأسیس موزه‌های متنوع و پربار و سرشار از دسته‌بندی‌های منظم و اطلاعات جامع، بهترین روش برای افزایش این احساس تعلق است.
به گفته وی، برنامه‌های مدون موزه‌های ایران در مقایسه با موزه‌های موفق جهان از نظر تنوع و سطح برنامه‌ریزی در سطح پایین‌تری قرار دارد و نقش موزه‌های ایران در مقایسه با موزه‌های سایر کشورها همچنان نیازمند توسعه است. با این حال، اوجی بر این باور است که موزه‌ها به عنوان مراکز آموزشی باید رسالت خود را از طریق روش‌های نوین و کارآمد دنبال کنند. برگزاری کلاس‌های حضوری و آنلاین ویژه دانشجویان و دانش‌آموزان و برگزاری مسابقات فرهنگی و تاریخی از جمله راهکارهایی است که می‌تواند به جذب مخاطب و افزایش موفقیت این مراکز کمک کند.
مدیر موزه پارس همچنین بر همکاری موزه‌ها با صنایع فرهنگی و هنری تأکید دارد و معتقد است که موزه‌ها باید ارتباط مؤثرتری با صنعتگران، هنرمندان و چهره‌های شناخته‌شده برقرار کنند. او برگزاری نمایشگاه‌ها و کنفرانس‌ها و انتشار کتاب و مجلات معتبر را راهکارهای مناسبی برای این همکاری می‌داند.
اوجی درخصوص پویایی و جذابیت موزه‌ها برای نسل جوان می‌گوید: شناخت نیاز نسل جوان از طریق کارشناسی و روان‌شناسی، امری ضروری بوده ولازم است موزه‌های تخصصی، مدرن و کاملا مجهز ایجاد شوند. ایجاد فضاهای ارتباطی، کارگاه‌های توسعه فکر و خلاقیت فردی، نمایشگاه‌های موردنیاز مخاطبان و بخش‌های مجازی در موزه‌ها از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند تعامل بیشتری با نسل جوان ایجاد کنند.
وی همچنین به نقش ابزارهای دیجیتال در توسعه موزه‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: موزه‌ها باید همچون دیگر مراکز آموزشی و فرهنگی به ابزارهای نوین مجهز شوند. بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی، اپلیکیشن‌های موزه، بازدیدهای مجازی و نمایش آثار در سایت‌های رسمی از جمله راهکارهایی است که به جذب مخاطبان جدید و تسهیل دسترسی آن‌ها کمک می‌کند.
اوجی معتقد است که موزه‌ها نه‌تنها باید مکانی برای نمایش آثار تاریخی باشند، بلکه باید به عنوان مراکزی زنده، پویا و تعاملی، نقش مؤثری در آموزش، تعامل فرهنگی و ارتباط با جامعه ایفا کنند.
آموزش فرهنگی
حسن افشاری، دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه تهران و کارشناس راهنمای موزه خودروهای تاریخی ایران هم بر این باور است که موزه‌ها نقشی فراتر از نمایش آثار دارند. وی می‌گوید: در چند دهه اخیر با تأسیس موزه‌های تخصصی، دانشگاهی، اکوموزه‌ها و پارک‌موزه‌ها -چه دولتی و چه خصوصی- تلاش‌های بسیاری برای فرهنگ‌سازی از طریق موزه‌ها صورت گرفته است.
موزه‌ها به ویژه در کشوری با پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی مانند ایران، اکنون تنها مراکز نمایش آثار تاریخی نیستند، بلکه بسترهایی برای آموزش، پژوهش و گردهمایی علاقه‌مندان به تاریخ، فرهنگ و هنر محسوب می‌شوند.
افشاری به این نکته اشاره می‌کند که بسیاری از موزه‌ها زیر نظر شورای بین‌المللی موزه‌ها (ICOM) فعالیت می‌کنند و سیاست‌های کلان موزه‌داری در این شورا تدوین می‌شود، جایی که نمایندگان ایرانی هم حضوری فعال دارند و این موضوع امیدوارکننده است.
وی مهم‌ترین هدف موزه‌ها را آموزش بصری از طریق نمایش آثار دست‌اول می‌داند و می‌گوید: این آثار حاوی اطلاعاتی ارزشمند درباره گذشته سرزمینمان هستند، بنابراین موزه‌ها علاوه بر بازدیدهای حضوری باید از روش‌های غیرمستقیم مانند مطالعه آثار نمایشی، محتوای دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی بهره ببرند تا مخاطبان بیشتری به ویژه نسل جوان را جذب کنند.
افشاری همچنین تأکید دارد که امروزه موزه‌ها دیگر صرفا به نمایش آثار باستانی محدود نمی‌شوند، بلکه در حوزه‌های متنوعی فعالیت می‌کنند.
شکل‌گیری موزه‌هایی مثل موزه موسیقی و عروسک‌ها برای تنوع بخشیدن به این حوزه است و قطعا توجه به این موضوع باعث افزایش تعامل موزه‌ها با جامعه می‌شود.
وی می‌افزاید: موزه‌ها می‌توانند نقش مهمی در تعمیق تعلق ملی ایفا کنند و محل تجمع پژوهشگران، نویسندگان و افراد خلاق باشند، چرا که پایگاه‌هایی برای تبادل دانش، اندیشه و هویت فرهنگی هستند.
چالش‌های موزه‌ها
موزه‌ها جایگاه ارزشمندی در انتقال دانش، هویت و میراث تمدنی دارند، با این حال عوامل مختلفی مانع از بهره‌برداری از ظرفیت آن‌ها می‌شود. مسعود عسکری، مسئول موزه خانه حکیم نظامی تاد واقع در تفرش بر این باور است که موزه‌های ایران با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند که بر کارکرد و توسعه آن‌ها تأثیر می‌گذارد. وی می‌گوید: کمبود بودجه یکی از بزرگ‌ترین موانع پیش‌روی موزه‌های کشور است. عدم تخصیص منابع مالی مناسب، برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح را با مشکل مواجه کرده و باعث شده بسیاری از موزه‌ها نتوانند خدمات لازم را ارائه دهند یا زیرساخت‌های خود را بهبود بخشند.
عسکری معتقد است که کمبود نیروی متخصص نیز چالشی جدی است که به‌ویژه در حوزه مرمت آثار تاریخی و حفاظت اشیا نمود بیشتری دارد. وی می‌گوید: در سال‌های اخیر، کاهش نیروی انسانی متخصص باعث شده موزه‌ها به مرور زمان با کمبود کارشناسان حرفه‌ای روبه‌رو شوند؛ مسأله‌ای که بر کیفیت نگهداری و احیای آثار تأثیر منفی گذاشته و چالش‌های فراوانی را ایجاد کرده است.
مسئول موزه خانه حکیم نظامی، چالش‌های مرمتی را از دیگر مشکلات جدی موزه‌ها معرفی می‌کند و می‌افزاید: آسیب دیدن برخی از آثار بهنمایشدرآمده در موزه‌های شاخص کشور و کم‌توجهی به امر حفاظت، نشان‌دهنده وضعیت نامطلوب در زمینه نگهداری و مرمت آثار است. همچنین نبود تجهیزات و امکانات مناسب، شرایط را دشوارتر و نیاز به توجه ویژه به این حوزه را بیش از پیش برجسته کرده است.
او تصریح می‌کند که بسیاری از موزه‌ها فاقد برنامه‌ریزی استراتژیک و بلندمدت هستند. اغلب این مراکز به صورت مقطعی و بدون چشم‌اندازی مشخص اداره می‌شوند. نبود مدیریت متمرکز و عدم تعریف اهداف توسعه‌ای، منجر به کاهش تأثیرگذاری موزه‌ها و مانع از رشد و پایداری آن‌ها می‌شود.
عسکری همچنین اشاره می‌کند که ضعف زیرساخت‌ها چالش مهمی است: بسیاری از موزه‌ها امکانات کافی برای نمایش و نگهداری آثار خود را ندارند. کمبود فضای مناسب، تهویه نامطلوب، سیستم‌های امنیتی ناکافی و عدم بهره‌گیری از تجهیزات نورپردازی استاندارد از جمله مشکلاتی است که در موزه‌های کشور دیده می‌شود. او تأکید دارد این کمبودها به‌ویژه در مورد موزه‌هایی که اشیای تاریخی و فرهنگی ارزشمندی را به نمایش می‌گذارند، چالش‌های اساسی ایجاد می‌کند.
عسکری معتقد است که نگهداری و مرمت آثار تاریخی از مهم‌ترین وظایف موزه‌هاست، اما این حوزه مشکلات جدی دارد. بسیاری از کارشناسان مرمت با کمبود منابع، تجهیزات، مواد اولیه مناسب و آموزش‌های لازم مواجهند. این موضوع باعث شده برخی آثار تاریخی به دلیل شرایط نامطلوب، دچار آسیب‌های جدی شوند، مسأله‌ای که می‌تواند از ارزش فرهنگی آن‌ها بکاهد.
عسکری تأکید دارد که موزه‌ها باید در ارتقای دانش عمومی و ترویج فرهنگ، نقش فعال‌تری داشته باشند، با این حال در ایران این فعالیت‌ها کمتر از حد انتظار توسعه یافته‌اند.
وی اشاره می‌کند که برگزاری دوره‌های آموزشی برای عموم مردم، دانش‌آموزان و پژوهشگران در بسیاری از موزه‌ها به طور جدی پیگیری نمی‌شود، در حالی که این امر می‌تواند تأثیر بسزایی در افزایش آگاهی و تعامل بیشتر با مخاطبان داشته باشد.