نفوذ آمریکا در کریدور زنگزور، پیامدها و چالش‌ها
به گزارش اطلاعات نیوز، کریدور زنگزور، طرحی است راهبردی برای اتصال زمینی جمهوری آذربایجان به منطقه خودمختار نخجوان از مسیر استان سیونیک در ارمنستان، این مسیر که طول تقریبی آن حدود ۴۰ تا ۴۴ کیلومتر...
به گزارش اطلاعات نیوز، کریدور زنگزور، طرحی است راهبردی برای اتصال زمینی جمهوری آذربایجان به منطقه خودمختار نخجوان از مسیر استان سیونیک در ارمنستان، این مسیر که طول تقریبی آن حدود ۴۰ تا ۴۴ کیلومتر است، می‌تواند اتصال مستقیم میان خاک اصلی آذربایجان و نخجوان را بدون عبور از خاک ایران فراهم کند.
بر اساس توافقی که در حضور دونالد ترامپ در کاخ سفید میان سران آذربایجان و ارمنستان امضا شد، این گذرگاه برای مدت ۹۹ سال به آمریکا واگذار می‌شود و آمریکا مسئول توسعه و مدیریت زیرساخت‌هایی چون خطوط ریلی، نفتی، گازی و فیبر نوری خواهد بود، این اقدام از نظر بسیاری به معنای تثبیت نفوذ آمریکا در منطقه‌ای حساس نزدیک به مرز ایران تلقی می‌شود.
برای ایران، این طرح پیامدهای قابل‌توجهی دارد و مهم‌ترین آن کاهش نقش کشور در ترانزیت منطقه‌ای و امکان دور زدن ایران در ارتباطات میان کشورهای قفقاز، ترکیه و اروپا است و بسیاری از تحلیل‌گران با استناد به موقعیت استراتژیک این مسیر، تأکید کرده‌اند که فعال‌شدن این کریدور می‌تواند وضعیت ژئوپلیتیکی منطقه را به‌نفع آذربایجان، ترکیه و آمریکا تغییر دهد و نفوذ ایران را تضعیف کند.
دخالت آمریکا در قفقاز جنوبی: عواقب و چالش‌ها
حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، تحلیلگر مسائل بین‌الملل در واکنش به قرارداد زنگزو در گفت‌وگو با خبرگزاری دنیای اقتصاد اظهار کرد: این قرارداد دارای چالش‌های جدی است که در صورت حل نشدن، می‌تواند به یک بحران مزمن بین ایران و جمهوری آذربایجان تبدیل شود؛ نخستین مسئله، قطع مرز زمینی ایران با اروپا از طریق دالان زنگزور است که به عنوان تنها راه ارتباطی ایران با ارمنستان و اروپا، حائز اهمیت استراتژیک دارد و هرگونه تهدید به آن به عنوان نقض تمامیت ارضی ایران تلقی می‌شود.
وی افزود: دومین چالش، دخالت آمریکا در منطقه قفقاز جنوبی است که با توجه به سابقه دخالت‌های خارجی در ایجاد اختلافات مرزی، حضور آمریکا در موضوع زنگزور می‌تواند این مسئله را به یک بحران استعماری و پایدار تبدیل کند، به‌ویژه در شرایط تنش کنونی بین ایران و آمریکا.
تحلیلگر مسائل بین‌الملل تصریح کرد: تأثیرات اجتماعی و اقتصادی این قرارداد نیز نگران‌کننده است؛ زیرا جمعیت ایرانیان تحت تأثیر زنگزور بیش از کل جمعیت جمهوری آذربایجان است که می‌تواند به یک بحران داخلی و سیاسی در ایران منجر شود. راه‌حل پیشنهادی، همکاری سه‌جانبه ایران، ارمنستان و جمهوری آذربایجان در چارچوب ابتکار حسن همجواری برای رفع دغدغه‌های متقابل است تا از بروز یک مناقشه طولانی‌مدت جلوگیری شود.
فلاحت‌پیشه بیان کرد: در این میان، نقش روسیه نیز محدود و منفعت‌محور است و روسیه با تمرکز بر خارج نزدیک خود، یعنی جنگ اوکراین، حاضر است در صورت لزوم، منافع ایران را در معاملات بین‌المللی فدا کند و تجربه گذشته نشان داده که روسیه در مسائل مهم منطقه‌ای از جمله زنگزور، پشتیبان استراتژیک ایران نبوده و نخواهد بود.
پیامدهای دخالت آمریکا در طرح‌های منطقه‌ای
علی نیکزاد، نماینده مجلس شورای اسلامی اردبیل، سرعین، نمین و نیر نیز در مصاحبه با خبرگزاری فارس با اشاره به طرح جدید کریدور زنگزور و انتقاد از دخالت آمریکا در طرح کریدور زنگزور اظهار کرد: پرسید چرا رئیس‌جمهور آمریکا از هزاران کیلومتر دورتر در امور منطقه دخالت می‌کندو مجلس ایران با این طرح مخالف است و اگر هدف از کریدور تجاری است، پرسش اساسی این است که چرا قصد مستقر کردن شرکت نظامی در آن وجود دارد. همچنین خاطرنشان کرد که طرفین باید به توافقات قبلی پایبند باشند.
وی افزود: کریدور زنگزور تا سال ۲۰۲۷ می‌تواند سالانه بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلار ارزش تجاری برای شرکایش ایجاد کند و این پروژه با امضای بیانیه مشترک رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان در کاخ سفید، گامی رسمی به جلو برداشته است و به عنوان بخشی از یک توافق بزرگ‌تر در قفقاز جنوبی مطرح شده است.
نماینده مجلس شورای اسلامی اردبیل، سرعین، نمین و نیر تصریح کرد: ایالات متحده این کریدور را مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی خوانده و رویداد امضای بیانیه را با عنوان اجلاس صلح TRIPP برگزار کرده است و این نام‌گذاری نشان‌دهنده تلاش آمریکا برای القای تصویری مثبت و صلح‌آمیز از نقش خود در منطقه است، در حالی که دخالت گسترده‌ای در طراحی و اجرای پروژه دارد.
نیکزاد ادامه داد: بر اساس توافق، ارمنستان موافقت کرده است حقوق توسعه ویژه و انحصاری زمین‌های کریدور زنگزور را به مدت ۹۹ سال به آمریکا واگذار کند و سپس ایالات متحده این منطقه را به یک کنسرسیوم اجاره خواهد داد تا زیرساخت‌های حمل‌ونقل، انرژی و ارتباطات از جمله ریل، نفت، گاز، فیبر نوری و انتقال برق را در این کریدور ۲۷ مایلی توسعه دهد.
تأثیرات کریدور زنگزور بر بازار انرژی اروپا و کاهش وابستگی به روسیه
کریدور ۴۳ کیلومتری زنگزور در جنوب ارمنستان، در ظاهر یک گذرگاه ترانزیتی است، اما در شرایط فعلی به یکی از حساس‌ترین نقاط رقابت قدرت‌های جهانی تبدیل شده است و طرح آمریکا برای اجاره صدساله این مسیر نه تنها می‌تواند نقشه تجارت و انرژی اوراسیا را دگرگون کند، بلکه تعادل قدرت در قفقاز جنوبی و بازار انرژی اروپا را نیز تحت تأثیر قرار دهد و این پروژه در پی تحولات تاریخی پس از سپتامبر ۲۰۲۳ شکل گرفته است، زمانی که آذربایجان کنترل کامل ناگورنو-قره‌باغ را بدون مداخله روسیه به دست آورد، این رویداد ضربه سنگینی به نقش مسکو در قفقاز وارد کرد و باعث شد ارمنستان، که سال‌ها متحد راهبردی روسیه بود، سیاست خارجی خود را به سمت غرب تغییر دهد. این چرخش با امضای منشور راهبردی با آمریکا و تصویب قانون پیوستن به اتحادیه اروپا در آوریل ۲۰۲۵ تثبیت شد و پنجره‌ای باز برای نفوذ آمریکا در منطقه‌ای که پیش‌تر تحت نفوذ روسیه بود، ایجاد کرد.
از دید اقتصادی، کریدور زنگزور پتانسیل عظیمی دارد. برآوردهای بانک جهانی نشان می‌دهد این مسیر سالانه بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلار ارزش تجاری ایجاد کند و زمان ترانزیت بین اروپا و آسیا را تا دو هفته کاهش دهد و صرفه‌جویی لجستیکی آن به ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار در سال می‌رسد و آذربایجان می‌تواند بیش از ۷۰۰ میلیون دلار به صادراتش اضافه کند و از منظر انرژی، این گذرگاه می‌تواند دسترسی مستقیم اروپا به منابع گاز حوزه کاسپین (دریای خزر) را فراهم کند و اتحادیه اروپا تا سال ۲۰۳۰ به ۲۰ میلیارد مترمکعب گاز غیرروسی نیاز دارد که زنگزور می‌تواند بخشی از این کمبود را برطرف کند و هزینه واردات گاز را تا ۱۵ درصد کاهش دهد. این امر به معنای کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه و افزایش امنیت انرژی است.
اما چالش اصلی، ماهیت سیاسی و حساسیت‌های حاکمیتی در منطقه است. آذربایجان به عنوان پیروز جنگ ۲۰۲۳، دسترسی بدون محدودیت به این مسیر را می‌طلبد، در حالی که ارمنستان حاضر به از دست دادن کنترل، حتی به صورت نمادین، نیست. پیشنهاد آمریکا برای «اجاره صدساله» این مسیر، مدلی است که حاکمیت رسمی ارمنستان را حفظ می‌کند، اما مدیریت و امنیت آن را به یک سازمان بین‌المللی یا کنسرسیومی از بازیگران خارجی واگذار می‌کند. این مدل یادآور کانال پاناما یا گذرگاه‌های برلین است، اما خطر برانگیختن حساسیت‌های ملی‌گرایانه و اتهام «نواستعماری» را نیز به همراه دارد.
واکنش بازیگران منطقه‌ای و جهانی نیز متفاوت است. ایران با کاهش نقش ترانزیتی خود و کاهش عبور کامیون‌های ترکیه‌ای از خاکش، با تهدید اقتصادی جدی روبروست. روسیه نیز علاوه بر از دست دادن درآمد بالقوه ۱۰ تا ۲۰ میلیارد دلاری، اهرم فشار بر اروپا را از دست می‌دهد. چین از صرفه‌جویی لجستیکی در پروژه (یک کمربند، یک جاده) استقبال می‌کند، اما باید با کاهش وابستگی اروپا به مسیرهای تحت کنترل آن کنار بیاید و ترکیه بیشترین منفعت را می‌بیند؛ چراکه این کریدور جایگاه آنکارا را به عنوان هاب انرژی و ترانزیت تقویت می‌کند و میلیاردها دلار درآمد سالانه دارد. پیش‌بینی می‌شود صادرات مناطق شرق آناتولی از ۱۶۰ میلیون به ۵۰۰ میلیون دلار برسد.
با این حال، ریسک‌های پیش‌رو قابل توجه است. گزارش‌ها احتمال ۶۰ درصدی توقف مذاکرات و تأخیر ۱۲ تا ۱۸ ماهه در اجرا را مطرح می‌کنند و نوسان در بازار کالاها و افزایش ۲۰ درصدی حق بیمه‌ها در صورت شکست مذاکرات، از هشدارهای لویدز است و حتی با نظارت سازمان ملل، احتمال موفقیت کمتر از ۵۰ درصد تخمین زده می‌شود، زیرا وتوی ارمنستان به دلیل دغدغه‌های حاکمیتی محتمل است. هزینه‌های پروژه ممکن است به دلیل بن‌بست‌های سیاسی تا ۲۰ درصد افزایش یابد و هرگونه ناآرامی منطقه‌ای می‌تواند سرمایه‌گذاری‌ها را به خطر بیندازد.
برای اروپا، زنگزور یک فرصت نادر برای تنوع‌بخشی واقعی به تأمین انرژی و کاهش وابستگی به روسیه و ایران است و برای آمریکا نیز این پروژه فراتر از یک مسیر تجاری است؛ بلکه آزمونی برای دیپلماسی خلاق، نفوذ ژئوپلیتیک و توانایی شکل‌دهی به توافقات پیچیده در مناطق مناقشه‌آمیز است؛ موفقیت آن نه تنها برای امنیت انرژی اروپا، بلکه برای بازتعریف نقش آمریکا در قفقاز و اوراسیا حیاتی است.
به گزارش ایمنا، کریدور زنگزور، با طولی حدود ۴۰ تا ۴۴ کیلومتر در جنوب ارمنستان، یک پروژه راهبردی برای اتصال مستقیم جمهوری آذربایجان به منطقه خودمختار نخجوان بدون عبور از خاک ایران است. این گذرگاه که در چارچوب توافقی در کاخ سفید و با حضور دونالد ترامپ میان رهبران آذربایجان و ارمنستان امضا شده، به مدت ۹۹ سال تحت مدیریت آمریکا قرار خواهد گرفت. ایالات متحده مسئولیت توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، انرژی و ارتباطات از جمله راه‌آهن، خطوط لوله نفت و گاز و فیبر نوری را بر عهده خواهد داشت. این اقدام، فراتر از یک پروژه ترانزیتی، به عنوان گامی کلیدی برای تثبیت نفوذ آمریکا در قفقاز جنوبی و منطقه‌ای نزدیک به مرزهای ایران تلقی می‌شود و تحولی بزرگ در نقشه ژئوپلیتیک منطقه محسوب می‌شود.
این طرح پیامدهای گسترده‌ای برای ایران دارد که مهم‌ترین آن، کاهش نقش کشور در ترانزیت بین‌المللی و دور زدن مسیرهای تجاری ایران در ارتباطات میان ترکیه، قفقاز و اروپا است. تحلیلگرانی مانند حشمت‌الله فلاحت‌پیشه هشدار می‌دهند که قطع دالان زنگزور، که تنها مرز زمینی ایران با اروپا از طریق ارمنستان است، به عنوان نقض تمامیت ارضی تلقی می‌شود و می‌تواند به یک بحران مزمن با جمهوری آذربایجان تبدیل شود. همچنین، دخالت آمریکا در این منطقه حساس، به ویژه در شرایط تنش با ایران، خطر تبدیل شدن موضوع به یک بحران استعماری و پایدار را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، تأثیرات اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای بر جمعیت ایرانی که تحت تأثیر این پروژه قرار می‌گیرند (که بیش از کل جمعیت آذربایجان است) ممکن است به بحران داخلی سیاسی و اقتصادی در ایران منجر شود.
در سطح منطقه‌ای، این پروژه در پی تحولات بزرگ پس از جنگ سپتامبر ۲۰۲۳ و تسخیر کنترل ناگورنو-قره‌باغ توسط آذربایجان شکل گرفته است که ضربه‌ای سنگین به نقش روسیه در قفقاز بود و باعث شد ارمنستان به سمت غرب و به‌ویژه به سمت آمریکا و اتحادیه اروپا سوق پیدا کند. این چرخش، پنجره‌ای طلایی برای نفوذ آمریکا در منطقه‌ای باز کرد که پیش‌تر تحت نفوذ روسیه بود. پیشنهاد اجاره صدساله این مسیر، مدلی بین‌المللی است که حاکمیت ارمنستان را حفظ می‌کند اما مدیریت و امنیت آن را به بازیگران خارجی واگذار می‌کند. این رویکرد، یادآور مدیریت کانال پاناما است، اما خطر اتهام «نواستعماری» و واکنش‌های ملی‌گرایانه را نیز به همراه دارد.