میراث خطرناک دولت رئیسی به پزشکیان رسید/ اروپا نجات یافت اما ایران…

اقتصاد ۲۴ نوشت: پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین در سال ۲۰۲۲، مقامات جمهوری اسلامی و به‌ویژه اعضای دولت سیزدهم، موجی از تبلیغات را آغاز کردند: «اروپا زمستان سختی خواهد داشت»؛ «دوران بی‌نیازی اروپا از ایران به پایان رسیده»؛ و حتی وزیر نفت، جواد اوجی، با لحنی رؤیاپردازانه مدعی شد که کشورهای اروپایی در صف خرید گاز ایران قرار خواهند گرفت.

اما این تبلیغات، نه‌تنها هیچ‌گاه به واقعیت تبدیل نشد، بلکه اکنون، سه سال بعد، ایران خود درگیر شدیدترین بحران انرژی تاریخ معاصر است؛ بحرانی که از زمستان بدون گاز و برق آغاز شد و حالا با تابستان بدون برق و حتی آب، به نقطه انفجار رسیده است.

ناترازی انرژی؛ میراث خطرناک دولت رئیسی

دولت ابراهیم رئیسی در حالی سکان کشور را به دولت مسعود پزشکیان تحویل داد که زیرساخت‌های انرژی ایران در آستانه فروپاشی کامل قرار دارند. در سه سال گذشته نه تنها هیچ سرمایه‌گذاری مؤثری در صنعت نفت و گاز و برق صورت نگرفت، بلکه تحریم‌ها نیز به شکل فزاینده‌ای ادامه یافتند و مذاکرات هسته‌ای به بن‌بست رسید. همزمان، دولت سیزدهم با نادیده‌گرفتن واقعیت‌ها و امید بستن به «تغییر نظم جهانی»، دست روی دست گذاشت و آینده را در قمار انرژی اروپا باخت.

وزیر وقت نیرو اخیراً اعتراف کرده است: «خودمان را برای تابستان سخت آماده می‌کنیم». دبیر سندیکای صنعت برق نیز صراحتاً به مردم توصیه کرده «بادبزن و آفتابه تهیه کنید». همه اینها نشانه شکست کامل مدیریت منابع حیاتی است.

وعده‌های بدون تحقق و رویاپردازی مقامات

این شرایط نیز در حالی رخ می‌دهد که در سپتامبر ۲۰۲۲، جواد اوجی وزیر نفت در مصاحبه‌ای با اروپایی‌ها گفت: «شما به‌خاطر مدیریت ضعیف، بد اداره می‌شوید… ایران دومین ذخایر گاز دنیا را دارد و می‌تواند اروپا را تأمین کند».

او بعدتر در یک برنامه تلویزیونی و در گفت‌وگو با امیرحسین ثابتی مدعی شد که «قیمت گاز در اروپا به حدود ۳ دلار در هر مترمکعب رسیده و امکان توقف صنایع بزرگ در آلمان وجود دارد؛ ایران آماده است بخشی از نیاز اروپا را تأمین کند».

در نطق‌های رسمی دیگر نیز اوجی بارها تأکید کرد که دست‌کم اروپا گرفتار بحران خواهد شد و ایران پیروز این بازی جهانی خواهد بود. اما به نظر در نهایت همه چیز برعکس شد و این ایران بود که در تله انواع بحران‌های انرژی گرفتار آمد.

محرابیان و وعده‌های بی‌سرانجام

علی‌اکبر محرابیان، وزیر انرژی دولت رئیسی نیز وعده‌های بسیار درباره حل بحران انرژی کشور داد. محرابیان در مجلس شهریور ۱۴۰۰ اعلام کرد که ناترازی برق تابستانی کشور بیش از ۱۳ هزار مگاوات است و وعده داد ظرف ۴ سال، ۱۰ هزار مگاوات نیروگاه را وارد مدار کند (۳۰۰۰ مگاوات تا افق پیک ۱۴۰۱، ۵۰۰۰ مگاوات به‌روزرسانی سیکل ترکیبی و ۲۰۰۰ مگاوات تجدیدپذیر).

اما به‌رغم وعده طرح ۲۰ هزار مگاوات نیروگاه جدید، تا دی‌ماه ۱۴۰۲ تنها ۴ هزار مگاوات ظرفیت تجدیدپذیر عملیاتی شد و حتی خود سید ابراهیم رئیسی نیز نتوانست وعده نهایی ۱۱ هزار مگاوات تجدیدپذیر را محقق کند.

اینگونه بود که در پایان دولت سیزدهم، محرابیان مدعی بود: «۹ هزار مگاوات به ظرفیت نیروگاهی افزوده شده و عملیات ۲۲ هزار مگاوات دیگر آغاز شده است»؛ اما ارائه برق پایدار و توقف خاموشی‌ها همچنان رؤیایی دست‌نیافتنی بود.

شکاف انرژی در داخل با چاشنی آمار نگران‌کننده

اما وعده‌های مدام دولت رئیسی و سخن گفتن از زمستان سخت اروپایی‌ها در شرایطی رخ می‌داد که ایران در سال ۲۰۲۴ با خشن‌ترین بحران انرژی چند دهه اخیر روبه‌رو شد؛ خاموشی‌های گسترده، قطعی گاز، تعطیلی مدارس و ادارات و توقف حدود ۵۰ درصد ظرفیت صنعتی کشور.

در همین زمان، ناترازی گاز زمستانی به‌روزانه حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب رسید و شبکه گاز ایران با حداقل ۷ میلیون مترمکعب نشت روزانه و سوخت‌سوزی (فلر) حدود ۱۸ میلیارد مترمکعب در سال دست‌به‌گریبان است.

هم چنین با تولید حدود ۷۳۰ میلیون مترمکعب روزانه گاز قابل مصرف در سال ۱۴۰۲، سهم خانگی و تجاری نزدیک به ۴۷ درصد و صنعت پتروشیمی حدود ۷۲ میلیون مترمکعب در روز بوده است.
بعدتر نیز در تابستان ۱۴۰۳، ناترازی برق کشور از زیرساخت به مدیریت منتهی شد و قطعی‌های شدید برق در سراسر کشور تجربه و شکاف عرضه و تقاضا به بیش از ۱۸ هزار مگاوات بالغ شد.

هم چنین صنایع فولادی استان‌های اصفهان، یزد و خوزستان برای ۳ تا ۵ ساعت برق در روز قطع شده که خسارات گسترده تولیدی ایجاد کرد.

اروپا نجات یافت؛ ایران درگیر فروپاشی انرژی شد

اینگونه بود که اروپا برخلاف پیش‌بینی‌های دولت سیزدهم و وزرای آن، نه‌تنها از بحران انرژی جان سالم به در برد، بلکه با تنوع‌بخشی به منابع، افزایش واردات LNG از آمریکا، قطر و نروژ و برنامه‌ریزی جدی برای صرفه‌جویی انرژی، خود را از وابستگی به گاز روسیه رها کرد. 

اما در مقابل، ایران با تداوم تحریم‌ها، سقوط سرمایه‌گذاری خارجی، فرار سرمایه و بی‌توجهی به تعمیر و توسعه شبکه‌های انتقال، با بحران انرژی دست‌وپنجه نرم می‌کند. طبق آمارهای رسمی، بیش از ۷۰ درصد ظرفیت نیروگاهی کشور فرسوده و ناکارآمد است. در حوزه گاز، ناترازی به حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب در روز در زمستان می‌رسد.

سهم سیاست و ایدئولوژی در فروپاشی انرژی ایران

اینگونه بود که تعلل دولت رئیسی در احیای برجام، مخالفت آشکار با مذاکرات مستقیم با آمریکا و اتکای بیش از حد به کشورهای شرقی همچون چین و روسیه، به معنای تعلیق سرمایه‌گذاری و تکنولوژی در صنعت نفت و گاز شد.

 دولت سیزدهم به جای حل مسأله، در فضای ایدئولوژیک «اتحاد با شرق» و تحقیر غرب غرق شد.

نتیجه آن است که ایران در سال ۱۴۰۴ نه‌تنها نتوانسته نقشی در بازار جهانی انرژی ایفا کند، بلکه خود یکی از قربانیان اصلی بحران انرژی در جهان است.

 دولت سیزدهم نه‌تنها بحران زمستان اروپا را تحقق نبخشید، بلکه با بی‌برنامگی، وعده‌های پوشالی و بی‌توجهی به زیرساخت‌های انرژی، ایران را به بحران کم‌سابقه‌ای فرستاد.

امروز، دولت پزشکیان با میراثی سنگین مواجه است: ادعا و رویا فروشی صادرات نفت به اروپا (در حالی که اروپا وارد کننده گاز است) در مقابل واقعیت تولید ناکافی داخلی و وعده ساخت نیروگاه‌هایی که هرگز ساخته نشدند.

مسیر دشوار دولت پزشکیان برای نجات حتی موقت

دولت جدید، اگرچه با وعده‌های اصلاح‌گرایانه و تکنوکرات روی کار آمده، اما با یکی از بحرانی‌ترین میراث‌های اقتصادی و زیرساختی در جمهوری اسلامی مواجه است. چنان که پزشکیان در برابر چالش داغ و سردِ انرژی، جیره‌بندی قریب‌الوقوع، تعطیلی صنایع و خشم اجتماعی ناچار می‌شود به جای دولت سیزدهم خطاب به شهروندان بگوید: «ما مردم را ناامید کرده‌ایم… شرمگینیم که مجبور به محدودسازی برق و گاز خانوارها و صنایع شدیم».

اما در چنین شرایطی برای عبور از این بحران، گام‌های فوری و ساختاری نیاز است که می‌توان به برخی از آنان اشاره کرد:

– از سرگیری مذاکرات هسته‌ای با رویکرد واقع‌گرایانه
– تلاش برای رفع تحریم‌های نفتی و گازی، یا حداقل مدیریت هوشمند صادرات غیررسمی انرژی
– اصلاح ساختار یارانه‌ها و بهینه‌سازی مصرف انرژی
– سرمایه‌گذاری فوری در بازسازی نیروگاه‌ها و خطوط انتقال
– جلب مشارکت بخش خصوصی داخلی و جذب سرمایه‌گذاری منطقه‌ای
– بازبینی فوری تعهدها و گزارش عملکرد دولت قبل با اشاره به آمار نهایی دستیابی به ظرفیت نیروگاهی و میزان ناترازی واقعی.
– اعلام شفاف آمار تولید، مصرف و نشت انرژی (گاز و برق)، برای نمایش سنجش‌پذیر از وضع موجود.
– تلاش برای رفع تحریم‌ها و احیای برجام برای جذب سرمایه، تامین فناوری و حجم تولید.
– فرآیند اصلاحی در خصوصی‌سازی و شفاف‌سازی مالی بخش عرضه‌کنندگان برق.
– وضع سیاست‌های صرفه‌جویی هوشمند، اصلاح یارانه برق و گاز به‌ویژه مدیریت استخراج رمزارزها و جلوگیری از قاچاق سوخت.
– سرمایه‌گذاری در بازسازی و ارتقای نیروگاه‌های فرسوده و مراکز انتقال گاز یا برق (با هدف افزایش راندمان بخشی از ۳۳ درصد نیروگاه‌ها و کاهش ۱۳ درصد تلفات شبکه).

پایان یک توهم؛ آغاز یک مسئولیت تاریخی

اما در این میان حقیقت غیرقابل انکار همان است که دولت سیزدهم با رویاپردازی درباره زمستان اروپا، از حقیقت تلخ زمستان و تابستان ایران غافل ماند.

حالا دیگر جایی برای توهم نیست. مردم ایران در خاموشی‌ها، بی‌آبی‌ها و قطعی گاز، معنای مدیریت ناکارآمد را با گوشت و پوست درک کرده‌اند. تنها راه برون‌رفت، صداقت، شجاعت در پذیرش اشتباهات گذشته و بازگشت به عقلانیت در حکمرانی است.