لنگرهایی که کشتی بیابان را زمینگیر کرد/از موانع مدیریتی تا زنجیره تامین و بازار
به گزارش اطلاعات نیوز، در سرزمین ما که بیش از ۸۵ درصد آن را مناطق خشک و نیمهخشک تشکیل میدهد، پرورش شتر یک راهکار استراتژیک برای مقابله با چالشهای بنیادین کشاورزی و امنیت غذایی در برابر تغییرات...
به گزارش اطلاعات نیوز، در سرزمین ما که بیش از ۸۵ درصد آن را مناطق خشک و نیمهخشک تشکیل میدهد، پرورش شتر یک راهکار استراتژیک برای مقابله با چالشهای بنیادین کشاورزی و امنیت غذایی در برابر تغییرات اقلیمی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
پادشاه کویر
پادشاهِ کویر در این اقلیم به دلیل تطبیقپذیری فیزیولوژیکی و اقتصادی، نقشی چندبعدی و حیاتی ایفا میکند. از دیدگاه اکولوژیکی، شتر یک استراتژی طبیعی برای مدیریت منابع محدود آب و گیاهی در بیابانهای ایران است که مقاومت بینظیر آن در برابر خشکی، در مقایسه با دامهای دیگر انقلابی است؛ تا جایی که در شرایط شدید گرمایی، شتر تنها یک تا دو درصد وزن بدن خود را از دست میدهد، در حالی که گاو هفت تا هشت درصد و گوسفند بین چهار تا شش درصد آب بدن خود را از دست میدهند و تنها سه تا هشت روز زنده میمانند.
این ویژگیها شتر را به گزینهای ایدهآل برای پرورش در استانهای استراتژیکی مانند سیستان و بلوچستان، خوزستان و شمال خراسان تبدیل کرده است همچنین شتر به طور قابل توجهی در برابر مصرف آب شور مقاوم است و میتواند آبی با غلظت نمک تا پنج و نیم درصد را مصرف کند، ظرفیتی که بسیار بیشتر از ظرفیت دامهای دیگر همچون گاو با یک تا یک و نیم درصد، گوسفند ۱.۳ تا دو درصد و بز تا یک و نیم درصد است که این توانایی به ویژه در مناطقی که منابع آب شیرین محدود است، به شتر اجازه میدهد تا از منابع آبی محدودتری استفاده کند و فشار بر ذخایر آب شیرین را کاهش دهد.
تبدیل منابع محدود به محصولات با ارزش
در تعادل طبیعی نیز شتر همراه با اکوسیستم بیابانی نه مهاجم آن است؛ او با صبر و سازگاریاش، نهتنها از بیابان میخورد، بلکه به آن جان میداد. این حیوان از گیاهان شور و تیغی غیرقابل مصرف برای دامهای دیگر تغذیه میکند که این ویژگی نه تنها منابع تغذیهای را گسترش میدهد، بلکه تأثیرات منفی بر منابع آبی را نیز کاهش میدهد. در این چرخه شتر به عنوان “مهندس اکوسیستم” عمل میکند و با بریدن شاخههای گیاهان مانند “بربری”، رشد آنها را تحریک کرده و با سماددهی، به بهبود سلامت اکوسیستم کمک میکنند.
این تطبیقپذیری در مدیریت منابع، حتی در بخش آب مجازی (Virtual Water) نیز خود را نشان میدهد. یک مطالعه در استان خراسان جنوبی نشان داد که شیر به عنوان محصول دامی، بزرگترین سهم را از کل آب مجازی صادراتی کشور دارد که نشان میدهد پرورش شتر به ویژه برای تولید شیر، یک استراتژی هوشمندانه برای تبدیل منابع آبی محدود به محصولات با ارزش اقتصادی بالا است.
از دیدگاه اقتصادی نیز سودآوری پرورش شتر به ویژه در سیستمهای کمهزینه اثباتشده است. یک تحقیق اقتصادی در پهنه مرکزی ایران نشان داد که تمام سیستمهای شترمرغزاری مورد مطالعه، ارزش خالص کنونی مثبت و نسبت سود به هزینه بیشتر از یک داشتند، که نشاندهنده سودآوری این فعالیتها است. یک مطالعه دیگر در استان یزد، سود سالانه به ازای هر شتر را ۲۲۱ دلار و نسبت سود به هزینه ۳.۰۳ گزارش کرد. این دادهها ظرفیت اقتصادی بالای این صنعت را به رسمیت میشناسند.
ظرفیت رشد صنعت پرورش شتر
روند تولید گوشت شتر در ایران نیز نشاندهنده رشد پایدار برخلاف دامهای دیگر است. گزارشهای مرکز آمار ایران نشان میدهند که در تیرماه ۱۴۰۲ (ژوئیه ۲۰۲۳)، تولید گوشت شتر و بچهشتر نسبت به ماه مشابه سال قبل ۳۷ درصد افزایش پیدا کرد و در آبان ۱۴۰۲ (نوامبر ۲۰۲۳) این رقم به ۵۴ درصد رسید در حالی که تولید گوشت دامهای قرمز دیگر همچون گوسفند و گاو کاهش داشته است، روندی که نشاندهنده افزایش تقاضا و ظرفیت رشد صنعت تولید گوشت شتر در ایران است.
شتر یک حیوان چندمنظوره است و محصولات فراوانی مانند شیر، گوشت، پشم، پوست، کود و حتی خدمات حمل و نقل و کشاورزی را فراهم میکند. این تنوع، ریسک اقتصادی را کاهش داده و به کشاورزان امکان میدهد تا از منابع درآمدی بیشتری استفاده کنند.
ارزش اقتصادی جهانی محصولات شتر نیز به سرعت در حال افزایش است و برآورد شده که این بازار سالانه به ارزش ۱۰ میلیارد دلار در سطح جهانی است. این آمار نشان میدهد که صنعت شتر در ایران که نزدیک به شش دهم درصد از جمعیت جهانی شترها را در اختیار دارد، در موقعیتی استراتژیک برای بهرهبرداری از این فرصتهای بزرگ قرار دارد.
به طور کلی شتر در بسیاری از ویژگیهای کلیدی به ویژه در حوزه اکولوژی و تغذیه مزایای ذاتی دارد که آن را به یک حیوان استراتژیک در بستر ایران تبدیل میکند. این مزایا نه تنها به پایداری اقتصادی کشاورزان در مناطق خشک کمک میکند، بلکه به عنوان یک اهرم قدرتمند برای امنیت غذایی و مقابله با چالشهای اقلیمی عمل میکند.
چالشهای مدیریتی و ساختار زنجیره تأمین
با وجود مزایای چشمگیر، پرورش شتر در ایران با موانع ساختاری روبهرو است که این فرصتها را به خطر میاندازد. این چالشها در سه حوزه اصلی مدیریتی، بهداشتی و ساختاری زنجیره تأمین دستهبندی میشوند.
در حوزه مدیریتی، تعارض بین سیاستهای دولتی قدیمی و متمرکز در حوزه مراتع به ویژه درباره دسترسی به چراگاهها با سیستمهای شترمرغزاری نیمهعمومی در تضاد است. این تعارض، منجر به تخریب مراتع و عدم استقرار پایدار شترمرغزاران میشود.
یک مطالعه نشان داد که بیش از ۸۴ درصد متخصصان معتقدند برنامههای مدیریت مراتب کنونی برای مراتب تحت چراگاه شتر مناسب نیستند. این ناهماهنگی به معنای نبود یک چارچوب سیاستی مبتنی بر علم برای پرورش شتر است و منجر به مدیریت نادرست منابع میشود که باعث میشود شترمرغزاران درگیر مسائل حقوقی و اجتماعی باشند و نتوانند به طور پایدار در این مناطق فعالیت کنند.
از سوی دیگر چالش جدی در حوزه بهداشتی و انتقال بیماریها وجود دارد زیرا شتر به عنوان میزبان مهم ویروس هانتاوارانا (CCHF) در مناطق خراسان شناسایی شدهاند. یک مطالعه نشان داد که ۵.۳ درصد از شترها آنتیبادی این ویروس را در خون خود دارند و پشههای منتشرکننده آن نیز بر روی آنها یافت میشوند.
این یافته، نیاز ضروری به نظارت گسترده و سلامت گسترده را برجسته میکند همچنین شیر و گوشت شتر میتوانند حامل باکتریهای بیماریزا باشند. مطالعات در ایران نشان دادهاند که نمونههای شیر شتر میتوانند با Listeria monocytogenes و Staphylococcus aureus آلوده باشند و گوشت شتر با Escherichia coli O۱۵۷:H۷/NM که این موضوع، ضرورت اجرای استانداردهای بهداشتی و پاستوریزاسیون درست را برای محافظت از سلامت عمومی برجسته میکند.
ناکارآمدی زنجیره تأمین و بازار
ضعفهای ساختاری در زنجیره تأمین و بازار، یکی از بزرگترین موانع برای توسعه صنعت شتر در ایران به شمار میآید.
سیستم تجاری گوشت شتر در ایران ناکارآمد است زیرا تحقیقات در استان سمنان نشان داد که ۹۰ درصد از گوشت شتر از طریق کانالهای طولانی و متوسط عرضه میشود که به کشاورزان تنها ۶۶ تا ۸۶ درصد از قیمت نهایی را پرداخت میکند، این ساختار، بهرهوری اقتصادی را به شدت کاهش میدهد و کشاورزان را از بخش عمدهای از ارزش افزوده محصول محروم میکند.
شیر شتر محدود به مصرف محلی
یکی از بزرگترین ضعفها، نبود زنجیره تأمین شیر پاک، پاستوریزه و تجاری شده است زیرا شیر شتر در بیشتر مناطق به صورت محلی و خانگی مصرف میشود و نبود زنجیره تأمین، مانع از توسعه صنعت شیر شتر و تحقق ظرفیت درمانی آن میشود.
از سوی دیگر صنعت شیر شتر با واردات این محصول از کشورهایی همچون کشورهای خلیج فارس رقابت میکند که این واردات، قیمتها را تحت فشار قرار داده و میتواند به رشد صنعت داخلی آسیب بزند.
ضعف در فرآوری و ارزشافزوده نیز یک چالش جدی است. فرآوری محصولات شتر (مانند تشکر، پنیر و فرآوردههای لبنی) در ایران به شدت ضعیف است. شیر شتر به دلیل ساختار پروتئینی خاص خود (نبود κ-casein و β-lactoglobulin)، مشکلات فراوانی در فرآوری مانند تشکر و تولید پنیر دارد به عنوان مثال برای تشکر شیر شتر نیاز به چهار برابر رنوت بیشتر و زمان بیشتری است که این ضعف، ارزش اقتصادی بالقوه این محصول را به شدت محدود میکند و اکوسیستم فناوری لازم برای تولید محصولات با ارزش افزوده بالا را به ندرت یافته است.
یک تناقض بزرگ
تناقض بزرگی که در این زمینه وجود دارد این است که با وجود رشد چشمگیر تولید گوشت شتر، آمار جمعیتی نشاندهنده کاهش تعداد شتر در کشور است. این کاهش به دلیل شرایط اقتصادی، کمبود چراگاه و ارتقا سبک زندگی شهرنشین است.
این شرایط نشان میدهد تولید گوشت به شکل انبوه، ممکن است با اتلاف منابع و کشتار جمعیت شتر همراه باشد و جلوگیری از این وضعیت نیازمند یک رویکرد مدیریتی متفاوت است که بر پایداری جمعیت و حفظ تنوع ژنتیکی تمرکز کند.
تغییر الگوی مصرف و توجه به ارزشهای اقتصادی و غذایی شتر نیز نیازمند تحولات فرهنگی است. این چالشهای ساختاری، از مدیریت مراتب تا زنجیره تأمین، ایرادهای جدی بر پتانسیل بلندمدت صنعت شتر در ایران میگذارد و بدون رفع این موانع، این حیوان استراتژیک ممکن است در نهایت به یک منبع موقت برای تولید گوشت تبدیل شود.
ارزش تغذیهای و درمانی شیر سفید
پرورش شتر در ایران، فراتر از یک راهکار اکولوژیکی بوده و ظرفیتهای غنی در حوزههای غذایی، درمانی و بازاری را در خود جای داده است.
شیر و گوشت شتر، به دلیل ویژگیهای بیوشیمیایی منحصر به فرد خود، محصولاتی با ارزش بالا تولید میکنند که میتوانند بازارهای جدیدی را در ایران و جهان باز کنند. شیر شتر که به عنوان “شیر سفید” شناخته میشود، به دلیل ارزش تغذیهای و درمانی بالایش، یک فرصت بیبدیل است. این شیر غنی از ویتامین C (تا پنج برابر بیشتر از شیر گاو)، آهن، پتاسیم و روی بوده که آن را به یک مغذی ایدهآل برای مناطق دورافتاده و نیازمند تبدیل میکند.
شیر شتر دارای خواص ضد حساسیتی است که این ویژگی آن را به گزینهای ایمن برای جایگزینی شیر گاو در مصارف مختلف تبدیل میکند همچنین شیر شتر دارای خواص درمانی متعددی است. ترکیباتی مانند نانو آن بادیها که بسیار کوچکتر از آنتیبادیهای انسانی هستند، به دلیل ساختار خود میتوانند به نواحی عمیق بدن نفوذ کرده و از بیماریها محافظت کنند.
به شکل بالقوه شیر سفید در مدیریت بیماریهایی مانند دیابت نوع ۱ و اثرات سمی ناشی از فلزات سنگین مؤثر است و این پتانسیلهای درمانی، تقاضا برای شیر شتر را در میان مصرفکنندگان سالمخواه و افراد مبتلا به بیماریهای مزمن به شدت افزایش میدهد.
فرصتهای بازاری گوشت شتر
فرصتهای بازاری دیگری در زمینه گوشت شتر و سایر محصولات وجود دارد از جمله اینکه گوشت شتر به دلیل مزایای سلامتی، به عنوان گزینهای سالم برای مصرفکنندگانی که به سراغ غذاهای کمچرب و سالم میروند، تبدیل میشود.
شتر یک حیوان چندمنظوره است و محصولاتی مانند پشم، پوست، کود و حتی خدمات حمل و نقل و کشاورزی را فراهم میکند و این تنوع، ریسک اقتصادی را کاهش داده و به کشاورزان امکان میدهد تا از منابع درآمدی متعدد استفاده کنند.
با توسعه بازارهای صادراتی برای این محصولات، ایران میتواند به بازارهای صادراتی وارد شود و درآمدهای ارزی افزایشی به کشور تعلق گیرد.
با وجود این ویژگیها، توسعه فناوریهای نوین و حمایت سیاستی میتواند آینده صنعت شتر را رقم بزند. نیاز به تحقیق و توسعه (R&D) در زمینههایی مانند بهبود نژاد، اصلاح نژاد با استفاده از تکنیکهای پیشرفته (مانند اصلاح نژاد و کشت جنین)، و توسعه فناوریهای فرآوری شیر شتر برای تولید محصولات با ارزش افزوده بالا، بسیار حیاتی است و با اجرای این رویکردهای راهبردی، ایران میتواند پتانسیل کامل شتر را برای امنیت غذایی، مقابله با تغییرات اقلیمی و توسعه اقتصادی مناطق خشک بهرهبرداری کند.
به گزارش ایمنا، بررسی مزایا و معایب پرورش شتر در ایران نشان میدهد که این صنعت در میانه یک نقطه عطف استراتژیک قرار دارد. این حیوان استراتژیک، که قرنها است به عنوان “کشتی بیابان” شناخته میشود، در حال تبدیل شدن به یک کسبوکار دارای ظرفیت اقتصادی است که میتواند به حل چالشهای بنیادین کشور در حوزه امنیت غذایی، مقابله با خشکسالی و توسعه اقتصادی مناطق خشک کمک کند.
با این حال، این فرصتها به شدت به دلیل ضعفهای ساختاری در مدیریت، بازار و فناوری، به خطر افتاده است. برای تحقق پتانسیل کامل شتر، نیاز به رویکردهای راهبردی و جامع وجود دارد که بر سه محور سیاستگذاری هوشمند، کارآفرینی فناورانه و حمایت اجتماعی تمرکز کند.