قنات تاریخی نبادان رو به نابودی است؛ فریاد سرو کهنسال را بشنوید!

بهناز عسگری – روزنامه اطلاعات| قنات تاریخی«نبادان» در ابرکوه که منبع اصلی تأمین آب موردنیاز سرو کهنسال این شهرستان است، به دلیل حفاری‌های غیرمجاز کشاورزان و صدور مجوز برای احداث کارخانه‌های آب‌بر در مجاورت آن، در معرض نابودی قرار گرفته و احتمال خشکیدن یکی از قدیمی‌ترین موجودات زنده جهان را به دنبال دارد.

سیدمحمد رستگاری، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد در گفتگو با اطلاعات می‌گوید: قنات تاریخی نبادان در ابرکوه یزد که قدمتش به پیش از اسلام می‌رسد و در سال ۱۳۹۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، این روزها در کانون یک مناقشه جدی قرار دارد. این قنات که طول آن بیش از ۱۱ کیلومتر است و در مسیر خود از چهار آسیاب، یک سرداب، یک یخچال و باغ‌های بی‌شمار عبور می‌کند، منبع اصلی تأمین آب سرو ابرکوه و یکی از قدیمی‌ترین موجودات زنده جهان به شمار می‌رود.

وی می‌افزاید: با توجه به این که قنات ثبت شده بود و کشاورزان بدون اجازه و هماهنگی با وزارت میراث فرهنگی اقدام به حفر کرده‌اند، پیگیری‌های حقوقی در این زمینه در حال انجام است .

قنات کهن

شهرستان ابرکوه در جنوب غربی استان یزد، در منطقه‌ای دشتی و در مسیر جاده یزد ـ شیراز واقع شده است. قنات نبادان که از محدوده غربی شهر ابرکوه و از سمت روستای فراغه شروع شده و به سمت محله تاریخی پشت آسیاب ابرکوه ادامه می‌یابد، در نزدیکی سرو کهن و بی‌همتای ابرکوه به مظهر خود رسیده و روی زمین جاری می‌شود و سرو پنج‌هزارساله ابرکوه و زمین‌های اطراف آن را مشروب می‌کند.

رستگاری می‌گوید: بر اساس شواهد و مستندات تاریخی، شهر ابرکوه (ابرقو) دارای پیشینه‌ای بسیار است که وجود درخت بی‌همتا و کهنسال و همچنین قلعه‌ها و خندق‌ها و بناهای بسیار کهن، شاهدی بر این مدعا به شمار می‌آید. 

یکی از روستاهای تاریخی ابرکوه در گذشته دور، روستای «آبان» نام داشته که در گذر زمان به شهر ابرکوه ملحق شده و نام آن نیز به محله پشت‌آسیاب تغییر یافته است. 

اما نام اصلی این محله هنوز در نام قنات تـاریخی آن مستتر است؛ چرا که این قنات  «نوآبان» نام دارد که به معنی آبان جدید یا آبان نو است. این نهرـ قنات تاریخی پس از گذشتن از دل کویر به محله کهن‌آبان می‌رسید و سرو بی‌همتای ابرکوه را سیراب می‌کرد. 

با توجه به میزان فرسایش ایجادشده در آن به راحتی می‌توان فهمید که این قنات، یکی از کهن‌ترین قنات‌های فلات مرکزی ایران است و از آنجا که سرو  پنج‌هزار ساله ابرکوه از این قنات سیراب می‌گردد، قنات نبادان می‌تواند قدمتی به همین میزان داشته باشد.

برداشت بی‌رویه از سفره های زیرزمینی 

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد می‌گوید: اکثر قنوات شهرستان ابرکوه (ابرقو) به دلیل برداشت‌های بی‌حد از سفره‌های زیرزمینی به‌ویژه از سال ۱۳۵۰ به بعد و با ورود موتورهای دیزلی کـه توانایی بیرون کشیدن آب‌های زیرزمینی را دارند متروک شده‌اند ولی این قنات تاریخی و بسیار زیبا همچنان پابرجا ست.

آب قنات نوآبان همانند شاهرگی حیات‎بخش، سرو کهن ابرکوه را سیراب می‌کند. همچنین باتوجه به عدم وجود سیستم تأمین آب به صورت لوله‌کشی تاسال ۱۳۵۰ در کلیه امور روزمره مورد استفاده مردم قرار  داشت.سیدمحمد رستگاری با بیان این که باتوجه به علاقه مردمی و پیگیری مالکین، قنات هرساله بازبینی و بخش‌های آسیب دیده آن مرمت می‌شود می‌افزاید: هرچند در گذشته شهرستان ابرکوه دارای ۳۶۵ رشته قنات بود اما امروزه از جمله معدود قنوات زنده شهرستان به شمار می‌آید که رو به پایان است.وی می‌گوید: متأسفانه با بی‌توجهی برخی از ارگان‌های دولتی، مجوزهایی برای کارخانه‌هایی همچون کاشی و فولاد و شهرک صنعتی ابرکوه در مجاورت این قنات تاریخی صادر شده، لذا ضروری است ضمن ثبت اثر در فهرست آثار ملی کشور، اقدامات لازم نسبت به تعیین حریم آن به عمل آید.

 احداث کارخانه‌های پرآب‌خواه و همچنین حفر چاه‌های متعدد در حوضه‌های بالادست قنات، در درازمدت مشکلاتی برای این اثر تاریخی پدید آورده و حتی ممکن است در صورت ادامه روند بی‌توجهی رو به نابودی بگذارد. با خشک شدن قنات نبادان، احتمال نـابودی سرو پنج‌هزارساله ابرکوه نیز وجود دارد.

حفر چاه‌های برداشت آب 

ابوالفضل دهقانی، معاون مدیریت آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد در گفتگو با اطلاعات می‌گوید: قنات بزرگ نبادان بیش از یک دهه است خشک شده است.

با پیگیری مالکین و شاربین قنات مذکور، مجوز چاه به جای قنات توسط شرکت آب منطقه‌ای استان یزد صادر شده و عملا منبع آبی به نام قنات نبادان وجود خارجی ندارد و محل حفر چاه نیز در بین مسیر قنات بوده و نه در «مادر چاه» قنات.

مادر چاه قنات نبادان در عمق حدود ۴۰ متری واقع شده و آب بسیار کمی در آن مشاهده می‌شود. 

با توجه به طول حدود چهار تا پنج کیلومتری آن تا مظهر سابق قنات و نیز افت شدید سطح آب زیرزمینی در منطقه به هیچ عنوان توجیه اقتصادی و قابلیت انتقال به مظهر ندارد.

با توجه به خشک بودن راهرو قنات، این مکان جذابیت خاصی برای گردشگران ندارد، برای همین احیای مسیر آبی سنتی قنات برای گردشگری یکی از مسائل مورد درخواست مردم و انجمن‌های مرتبط است.

علت خشک شدن قنات به گفته مطلعین محلی و کارشناس قنات شهرستان، حفر چاه‌های برداشت آب در زون آبی قنات نبادان و فتح آباد و مدوییه است.

با حفر این چاه‌ها قنات فتح آباد نیز خشک شده و قنات مدوییه نیز اخیرا در حال دچار شدن به سرنوشت قنات نبادان است.

وی می‌گوید: سرو چهارهزار ساله ابرکوه بیش از  پنج دهه پیش با آب قنات‌های بالادست از جمله نبادان آبیاری می‌شد که بعد از کاهش آبدهی قنات نبادان از طریق سایر قنوات در مسیر و بعد از خشک شدن قنوات در بالادست، با حفر چاهی در نزدیکی محل سرو ابرکوه که در حال حاضر در تملک شهرداری است و برای آبیاری فضای سبز در نظر گرفته شده، آبیاری می‌شود.

یکی از مشکلات عمده این قنات، هدررفت آب هم در راهرو و هم در هرنج (دهانه قنات) چهارهزار متری است. 

چهار کیلومتر که به سمت مادرچاه می‌رویم به دلیل خرابی های زیاد، مسافتی حدود دو کیلومتر به‌وسیله بیل مکانیکی سرشکاف و به خوبی بلوک و پل‌بندی شده است.

به دلیل رطوبت ناشی از آب قنات، نیزار بزرگی تشکیل شده بود که از ورود انسان به نزدیکی راهرو قنات جلوگیری می‌کرد.

بنا به گفته نماینده و خبره محلی قنات، در گذشته به‌وسیله آب این قنات که حدود ۴۰ لیتر درثانیه بوده، چهار آسیاب آبی به گردش در می‌آمد.

قنات، شاهکار مهندسی سنتی ایران

الهام راعی، پژوهشگر مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی در  گفتگو با اطلاعات می‌گوید: قنات‌سازی در ایران، قدمتی بیش از ۲۳۰۰ سال دارد و به باور بسیاری از پژوهشگران، قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین اقدام ایرانیان برای تأمین آب از دل زمین است.

قنات‌ها از منظر فنی، شیوه‌ای هوشمندانه برای بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی هستند، بدون آن‌که به ساختار طبیعی سفره آب آسیبی وارد کنند؛ چرا که تخلیه بیش از حد صورت نمی‌گیرد و در نتیجه، نشست زمین رخ نمی‌دهد.

قنات، فراتر از یک سیستم آبرسانی، نمادی از همزیستی فرهنگ، طبیعت و فناوری است؛ یادگاری از خرد ایرانی که همچنان در دل زمین جاری‌ است. حتی در دل خشک‌ترین سرزمین‌ها، قنات‌ها روزی جریان زندگی بودند. بسیاری از آن‌ها امروز خاموشند اما احیایشان ممکن است.

دلایل این خاموشی را می‌توان در دو دسته کلی بررسی کرد، آنچه از دل جامعه برمی‌خیزد و آنچه به ساختار فنی قنات‌ها مربوط می‌شود. با افول کشاورزی، بسیاری از کشاورزان به مشاغل دیگر روی آوردند؛ متخصصان قنات‌سازی کمتر شدند و مدیریت سنتی قنات‌ها جای خود را به بی‌توجهی داد.وی می‌افزاید: در بخش فنی، می‌توان به عوامل متعددی از جمله حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق که سطح آب زیرزمینی را پایین کشیده‌اند، افزایش مصرف آب در شهرها و روستاها، تغییر در نوع کشت و نیازهای آبی، نبود لایروبی منظم، هزینه‌های سنگین و زمان‌بر بودن نگهداری و آسیب‌هایی مانند ریزش مسیر قنات، نفوذ آب به خارج از مسیر، تجاوز به حریم قنات و توسعه شهری بی‌برنامه اشاره کرد.

این پژوهشگر می‌گوید: احیای قنات‌های خشک‌شده یعنی بازگشت به تعادل، بازنگری در شیوه‌های بهره‌برداری و احترام دوباره به دانشی که نسل‌ها آن را با کلنگ و تجربه ساخته‌اند.