راهکارهای ایران برای مقابله با تهدید ماشه چیست؟
به گزارش اطلاعات نیوز، پس از خروج بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از ایران، تروئیکای اروپا همزمان با طرح درخواست مذاکره، فشارهای خود برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه را به اوج رساندند. اما این...
به گزارش اطلاعات نیوز، پس از خروج بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از ایران، تروئیکای اروپا همزمان با طرح درخواست مذاکره، فشارهای خود برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه را به اوج رساندند. اما این تهدیدها، بیش از آنکه نمایانگر قدرت حقوقی یا سیاسی واقعی باشد، نشان از تداوم بازی فشار و فشار روانی دارد که اروپا در نقش بازوی کمکی آمریکا، سعی می‌کند با آن ایران را در تنگنا قرار دهد.
قرار گرفتن ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد و بازگشت قطعنامههای پیشین، شاید زمینه‌های سیاسی برای افزایش فشارها فراهم کند، اما در عرصه حقوقی، مکانیسم ماشه از کارایی عملی چندانی برخوردار نیست. تا پیش از موعد احتمالی فعال‌سازی این مکانیسم در مهرماه، تهران چند مسیر برای مدیریت شرایط در پیش دارد: ادامه مذاکرات با اروپایی‌ها، تهدید به خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) که می‌تواند به عنوان اهرم بازدارنده مطرح شود، و خروج از ساختار حقوقی برجام، اقدامی که عملاً قابلیت اجرای ماشه را به شدت محدود می‌کند.
اگر ایران بتواند به طور مستدل نشان دهد که کشورهای اروپایی عضو برجام مانند انگلیس و فرانسه نیز تعهدات خود را نقض کرده‌اند، اعتبار این توافق به شدت تضعیف خواهد شد. علاوه بر این، همزمانی چنین اقداماتی با خروج روسیه و چین از برجام می‌تواند دریچه‌ای حقوقی و سیاسی برای ناکارآمدی مکانیسم ماشه باز کند. البته این مسیر پیچیدگی‌های خاص خود را دارد و بر معادله حقوقی حق وتوی اعضای دائم شورای امنیت نیز تأثیرگذار است؛ امری که می‌تواند اجرای تحریم‌ها را بیش از پیش دشوار سازد.
با این وجود، تمامی این گزینه‌ها در سطح گمانه‌زنی و سناریو باقی مانده و هیچکدام به قطعیت نرسیده‌اند. واقعیت این است که کشورهای اروپایی، بر اساس مفاد برجام و اصول حقوق بین‌الملل، مشروعیت حقوقی لازم برای فعال‌سازی ماشه را ندارند، این نکته کلیدی می‌تواند مبنای اصلی نبرد حقوقی ایران باشد؛ نبردی که در آن کنترل روایت‌ها و ارائه مستندات دقیق، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد تا مانع از سیطره روایت طرف مقابل شود.
مکانیزم ماشه تحریم جدیدی را اضافه نمی‌کند
حمیدرضا غلامزاده در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: نکته اول این است که از نظر حقوقی، کشورهای اروپایی حق فعال‌سازی مکانیزم ماشه را ندارند. آن‌ها نه مشروعیت حقوقی لازم را دارند و نه از نظر برجام چنین امکانی برایشان پیش‌بینی شده است. بنابراین، جنگ دیپلماتیک ما باید بر این مبنا باشد که اجازه ندهیم روایت آن‌ها غالب شود. باید روایتی ارائه دهیم که از منظر حقوقی، صراحتاً نافی امکان فعال‌سازی این مکانیزم توسط طرف‌های اروپایی باشد.
وی افزود: حتی اگر اروپایی‌ها بخواهند مکانیزم ماشه را فعال کنند، روند آن طبق متن برجام متوقف می‌ماند، زیرا تشکیل کمیسیون مشترک در این شرایط امکان‌پذیر نیست و به تبع آن، فرآیندهای بعدی هم قابل پیگیری نخواهند بود. البته وزارت امور خارجه باید در بیان مواضع خود دقت کافی داشته باشد، چرا که متأسفانه در برخی اظهارات منتشرشده از سوی آقای عراقچی و دیگران، این دقت به چشم نمی‌خورد.
این کارشناس مسائل بین‌الملل تصریح کرد: اگر فرض کنیم طرف مقابل موفق شود و تحریم‌ها تمدید شود، نباید آن را یک اتفاق جدید و غیرقابل مدیریت تلقی کنیم. ما تجربه چنین شرایطی را قبلاً نیز داشته‌ایم و این موضوع چیز تازه‌ای به فشارهای گذشته اضافه نمی‌کند. مثلاً هر کشوری که به کشتی‌ها یا هواپیماهای ایرانی مشکوک شود، می‌تواند اقدام به توقیف یا بازرسی کند؛ اما در عمل این اتفاقات به ندرت رخ می‌دهد، چون می‌دانند با واکنش متقابل ایران مواجه خواهند شد. در سال ۲۰۰۶ که ایران از نظر موقعیت منطقه‌ای ضعیف‌تر از امروز بود، کشورها از چنین اقداماتی خودداری می‌کردند؛ چه برسد به امروز. به عنوان نمونه، زمانی که انگلیس کشتی ایرانی را در جبل‌الطارق توقیف کرد، ایران نیز بلافاصله اقدام متقابلی انجام داد و کشتی آن‌ها را توقیف کرد. کشورها از اقداماتی که با واکنش متقابل مواجه شود، اجتناب می‌کنند.
غلامزاده تأکید کرد: در واقع، فعال شدن مکانیزم ماشه بهتر از تمدید نامحدود تحریم‌هاست. البته باید تمام تلاش خود را برای جلوگیری از فعال شدن آن به کار بگیریم، اما تمدید وضعیت تحریم به شکل بلاتکلیف، بسیار خطرناک و زیان‌بار است؛ چراکه شبیه شمشیری است که همواره بالای سر ما نگه داشته شده، بدون اینکه دستاوردی برایمان داشته باشد. یا باید تکلیف این وضعیت مشخص شود، یا اینکه وارد مرحله‌ای جدید شویم؛ تمدید این وضعیت فعلی قطعاً به ضرر ماست.
وی ادامه داد: ما در جهانی زندگی می‌کنیم که اروپا سه سال است با روسیه درگیر جنگ است، آمریکا کمک نظامی به اوکراین و اروپا کرده، و اسرائیل نیز وارد درگیری مستقیم شده است. آمریکا هم به اسرائیل کمک نظامی کرده و در واقع، هر دو طرف عملاً وارد جنگ شده‌اند. با توجه به اینکه خبرهایی منتشر شده مبنی بر تمام شدن ذخایر موشک‌های پدافندی اسرائیل، این شرایط نشان می‌دهد که اگرچه روی کاغذ ممکن است حمله به ایران موفق به نظر برسد، اما در عمل چنین چیزی ممکن نیست. ایران آن‌قدر قدرتمند شده که کسی توان مقابله با آن را ندارد.
این کارشناس مسائل بین‌الملل گفت: چه کسی قرار است با ایران وارد جنگ شود؟ اسرائیل؟ آمریکا؟ یا اروپا؟ هرکدام از این کشورها در تیررس ایران قرار دارند و توان تقابل با جمهوری اسلامی را ندارند. در صورت درگیری، قطعاً آسیب‌پذیر خواهند بود. حتی اگر آمریکا وارد جنگ شود، آسیب‌پذیرتر از دیگران خواهد بود. اروپایی‌ها نیز اگر وارد جنگ با ایران شوند، به شدت تضعیف خواهند شد؛ آن‌ها همین حالا هم در جبهه اوکراین نمی‌دانند چه باید بکنند و اگر درگیر ایران شوند، روسیه قطعاً پیشروی بیشتری خواهد کرد. از همین رو، اروپایی‌ها به شدت از این سناریو واهمه دارند و ترس تاریخی از روسیه را همواره همراه دارند.
غلامزاده همچنین اظهار کرد: در دسامبر ۲۰۱۴، روسیه به صورت مکتوب به شورای امنیت اعلام کرد که اسنپ‌بک مبنای حقوقی ندارد و سند آن نیز موجود است. بنابراین، حتی اگر اسنپ‌بک فعال شود، شورای امنیت قدرت اجرایی کردن آن را نخواهد داشت، چون تمام تعلیق‌های تحریمی نیاز به اجماع دارد و با مخالفت آمریکا و برخی کشورها، عملاً امکان‌پذیر نخواهد بود. در نتیجه، طرف مقابل راهی برای اجرایی کردن آن ندارد.
وی در پایان اضافه کرد: تنها احتمالی که باقی می‌ماند مربوط به ماه اکتبر است، زمانی که ریاست شورای امنیت به روسیه می‌رسد. اگر تا آن زمان اتفاقی رخ ندهد، احتمال مطرح شدن موضوع اسنپ‌بک در دستور کار شورا کاهش می‌یابد. بنابراین، چالش اصلی ما تا پایان سپتامبر خواهد بود. در صورتی که این دو ماه به‌خوبی پشت سر گذاشته شود و موضوع به شورای امنیت نرود، در ماه اکتبر با توجه به ریاست روسیه و بر اساس منافع و مواضع قبلی آن کشور، قاعدتاً سازوکاری برای اجرای اسنپ‌بک شکل نخواهد گرفت، چون ایجاد تنش در آن شرایط به ضرر روسیه نیز خواهد بود.
اسنپ‌بک تأثیر عملیاتی ندارد / غرب دنبال جنگ روانی است
علی شفیعی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: از منظر اقتصادی، مکانیسم تحریمی اسنپ‌بک فراتر از شرایط فعلی ایران نیست و حتی در مقایسه با وضعیت کنونی، فشار کمتری به کشور وارد می‌سازد. در حال حاضر، تحریم‌های ایالات متحده بسیار شدیدتر از آن چیزی است که در قالب اسنپ‌بک و قطعنامههای چهارگانه شورای امنیت سازمان ملل مطرح شده است. از این‌رو، فعال‌سازی این مکانیسم در عمل تغییر ملموسی ایجاد نخواهد کرد.
وی افزود: تنها جنبه قابل‌توجه این موضوع، بُعد روانی آن است. در صورت فعال‌سازی اسنپ‌بک، برخی کشورها ممکن است آن را بهانه‌ای برای تشدید فشارهای سیاسی و تحریمی قرار دهند، به‌عنوان مثال، امکان دارد با استناد به این سازوکار، بازرسی از کشتی‌های ایرانی را در دستور کار قرار دهند؛ هرچند این امر منوط به پذیرش کشورهایی است که چنین اقدامی را ممکن می‌سازند. تاکنون چین و روسیه این مکانیسم را به رسمیت نشناخته‌اند و با توجه به سهم بالای این دو کشور در تجارت خارجی ایران، نگرانی قابل‌توجهی از این بابت وجود ندارد.
این کارشناس مسائل بین‌الملل خاطرنشان کرد: در اکتبر سال گذشته، روسیه طی نامه‌ای رسمی به سازمان ملل تأکید کرد که این نهاد دیگر جایگاه حقوقی در قبال برجام ندارد؛ چراکه نتوانسته تعهدات خود را عملی کند، بنابراین از منظر حقوقی نیز فعال‌سازی اسنپ‌بک از سوی غرب بدون اعتبار است و به‌لحاظ اقتصادی نیز اثرگذاری قابل‌توجهی بر ایران نخواهد داشت.
شفیعی ادامه داد: برخی افراد که به‌دنبال تعویق در فعال‌سازی رسمی اسنپ‌بک هستند، بیشتر نگران تبعات روانی آن بر بازار داخلی‌اند. دولت باید در این زمینه با هوشمندی عمل کند تا از بروز تنش و نوسان در بازارهای داخلی جلوگیری شود.
وی تصریح کرد: در صورت فعال‌سازی اسنپ‌بک و برداشته شدن اهرم فشار اروپا از روی ایران، این روند در کوتاه‌مدت و میان‌مدت به سود کشور خواهد بود؛ چراکه ابزارهای نظارتی همچون دوربین‌ها و بازرسی‌های آژانس از اختیار طرف غربی خارج می‌شود و آن‌ها ناچار به امتیازدهی خواهند بود.
این کارشناس تأکید کرد: اروپایی‌ها تنها در صورتی ممکن است از تعلیق یا تمدید تحریم‌ها خودداری کنند که ایران در مواضع خود عقب‌نشینی کند، اما در عمل، اسنپ‌بک به‌طور کامل حذف نخواهد شد و همواره به‌عنوان ابزاری تهدیدآمیز بالای سر ایران باقی می‌ماند. ایران در تمام این سال‌ها همکاری گسترده‌ای با آژانس داشته، اما این همکاری‌ها نه‌تنها موجب بسته شدن پرونده ادعاها نشده، بلکه بهانه‌جویی‌ها نیز پایان نیافته است.
شفیعی افزود: اگر این ابزار از دست اروپا خارج شود، به‌عملی آن‌ها اهرم مؤثری برای فشار و مذاکره نخواهند داشت، اما در صورتی که همچنان اجازه اعمال فشار از این مسیر داده شود، تهدید اسنپ‌بک به‌طور مستمر تکرار خواهد شد.
وی اضافه کرد: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همواره تأیید کرده است که گزارش‌های ایران مثبت و همکاری‌ها سازنده بوده، اما این همکاری‌ها تا کنون دستاورد ملموسی برای ایران نداشته است. در چنین شرایطی، ارائه اطلاعات بدون بازدهی مشخص، منطقی نیست. ضمن آنکه مجلس مصوبه‌ای دارد بر پایه تعلیق همکاری با آژانس در صورت عمل نکردن طرف مقابل به تعهداتش. اگر اخبار مربوط به تلاش دولت برای عبور از این مصوبه صحت داشته باشد، به‌یقین اتفاق خوشایندی نخواهد بود.
در پایان، این کارشناس مسائل بین‌الملل درباره احتمال خروج ایران از پیمان NPT اظهار کرد: خروج از NPT موضوعی به‌طور کامل متفاوت است و باید بررسی شود که آیا چنین اقدامی آورده‌ای برای کشور خواهد داشت یا خیر، چنانچه تصمیمی برای ساخت سلاح هسته‌ای گرفته نشده باشد، خروج از این پیمان تنها موجب تشدید فشار روانی و تبعات منفی برای اقتصاد ایران خواهد شد. اما در صورتی که روزی تصمیم بر ساخت بمب هسته‌ای گرفته شود، آنگاه خروج از NPT می‌تواند معنا و فایده‌ای داشته باشد.
مکانیسم ماشه؛ تهدیدی پرصدا اما بی‌اثر
به گزارش ایمنا، در نهایت، مکانیسم ماشه اگرچه به عنوان یک ابزار تهدیدآمیز و پرهیاهو مطرح شده است، اما در عمل فاقد پشتوانه حقوقی و سیاسی لازم برای اجرایی شدن کامل است. پیچیدگی‌های حقوقی موجود، مخالفت اعضای دائم شورای امنیت و شرایط حساس ژئوپلیتیکی منطقه و جهان، همه دست به دست هم داده‌اند تا این مکانیسم بیشتر به یک کارت بازی دیپلماتیک تبدیل شود تا یک تهدید واقعی و عملی.
ایران با هوشمندی و اتکا به ظرفیت‌های حقوقی خود، توانسته است جایگاه برتری در این نبرد دیپلماتیک به دست آورد. استدلال‌های حقوقی محکم، مدیریت روایت‌ها در سطح بین‌المللی و بهره‌گیری از شرایط منطقه‌ای و جهانی، موجب شده است که فعال‌سازی این ابزار فشار برای طرف مقابل دشوار و کم‌ثمر شود.
علاوه بر این، تجربه نشان داده است که ایران در مقابل هرگونه تحریم و فشار، نه تنها آسیب‌پذیر نبوده، بلکه با واکنش‌های متقابل و استراتژیک، تهدیدها را به فرصت تبدیل کرده است. این روند نشان می‌دهد که حتی در صورت فعال‌سازی رسمی مکانیسم ماشه، کارکرد عملی آن محدود و کم‌اثر خواهد بود.
بنابراین، ایران نه تنها می‌تواند این تهدید را خنثی کند، بلکه می‌تواند در مسیر حفظ منافع ملی و توسعه برنامه‌های خود با ثبات و اطمینان حرکت نماید. آنچه اهمیت دارد، استمرار هوشمندی دیپلماتیک، تقویت بنیان‌های حقوقی و حفظ اتحاد ملی در برابر فشارهای خارجی است.
بدین ترتیب، مکانیسم ماشه هرچند بلندگوهای پرصدایی دارد، اما در عمل، ابزاری ناکارآمد و بدون پشتوانه قوی است که ایران با درایت و صبر سیاسی قادر به بی‌اثر کردن آن است و می‌تواند در میدانی پیچیده و حساس، مسیر خود را با موفقیت ادامه دهد.