توفان اسرار جاده سنگی را فاش می‌کند
اسما پورزنگی‌آبادی – روزنامه اطلاعات| برملا شدن بخش‌هایی از یک جاده سنگفرش قدیمی در شرق استان کرمان، اگرچه برای مردم محلی موضوع تازه‌ای نیست اما هربار که توفان بخشی از این جاده را از زیر خاک...
اسما پورزنگی‌آبادی – روزنامه اطلاعات| برملا شدن بخش‌هایی از یک جاده سنگفرش قدیمی در شرق استان کرمان، اگرچه برای مردم محلی موضوع تازه‌ای نیست اما هربار که توفان بخشی از این جاده را از زیر خاک بیرون می‌کشد تا مدت‌ها توجهات بسیاری را به سمت این اثر مهم جلب می‌کند.
اواخر تیرماه امسال، حمید وحیدزاده، سرپرست میراث‌فرهنگی شهرستان فهرج در شرق استان کرمان به ایلنا گفت: «بخش تازه‌ای از جاده ادویه که قدمتی نزدیک به هزار سال دارد به دلیل توفان‌های شدید، دوباره نمایان شده است. در اولین مرحله که توفان، بخشی از این جاده را نمایان کرد جاده ادویه به ثبت ملی رسید و مطالعات باستان‌شناسی آن شروع شد. بخش جدید جاده بر اثر توفان‌های شدید به تازگی کشف شده است.»
بسیاری از افراد، این مسیر را همان جاده ادویه می‌دانند اما اگر بخواهیم درباره جاده‌ای که روی آن سنگ کار گذاشته شده صحبت کنیم، باید بدانیم در دوران پهلوی و در نزدیکی جاده‌ای قدیمی‌تر یا بر روی آن ساخته شده یا جاده‌ای قدیمی‌تر بوده که در این دوران بازسازی شده است. آنچه اهمیت دارد این است که در منطقه جنوب‌شرق ایران، راه‌های تاریخی بسیار مهمی وجود داشته که جاده ادویه و این مسیر سنگفرش نمونه‌ای از آن‌هاست.
راه‌های ارتباطی جنوب‌شرق
دکتر رضا ریاحیان، باستان‌شناس و پژوهشگر اهل استان کرمان در گفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات در ابتدا به معرفی اجمالی منطقه‌ای می‌پردازد که این جاده در آنجا قرا ر دارد.
او می‌گوید: از دوران پیش از تاریخ در منطقه جنوب‌شرق ایران به‌ویژه در محدوده بم در استان کرمان و زاهدان، کریدورهای (مسیرهای حمل‌ونقل) مهمی تا هند و پاکستان وجود داشته است. یک کریدور که آن را کریدور حاشیه کویر می‌نامیم از بم و نرماشیر و فهرج در کرمان به شورگز و زاهدان می‌رسید و سپس به سمت هند و پاکستان ادامه پیدا می‌کرد.
کریدور دیگری از بم و فهرج و ریگان در کرمان عبور می‌کرد و سپس به بمپور و دریای عمان می‌رسید. مدرک اثبات این ادعا آن است که در این محدوده دو مدل کاروانسرا داریم؛ یکی قلعه‌کاروانسراهایی که در حاشیه کویر قرار دارند و دیگری کاروانسراهایی که از ریگان به سمت بمپور و دریای آزاد می‌رفتند. مسیرهای شناخته‌شده این دو کریدور از دوران پیش از تاریخ تاکنون نام‌هایی داشت.
این جاده در آغاز از شاخه‌های فرعی جاده ابریشم در دوران هخامنشیان و اشکانیان به شمار می‌رفت و جنوب‌شرق ایران را به هند و پاکستان وصل می‌کرد. در دوران اسلامی که ارتباطات ایران با هند و پاکستان گسترش یافت، با عنوان «راه ادویه» شناخته می‌شد و در دوران حاضر به آن محور مواصلاتی شرق استان کرمان می‌گویند. برپایه داده‌های باستان‌شناسی و منابع مکتوب، کریدور جنوب‌شرق از پیش از تاریخ تا عصر حاضر دارای اهمیت بوده است.
شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد بخشی از این جاده سنگفرش در نخلستان‌های نرماشیر قرار دارد، بعد به سمت میل‌نادری (برج تاریخی با قدمت سلجوقی که با هدف راهنمایی مسافران بیابان ساخته شد) می‌رود و از آنجا به پاسگاه نیروی انتظامی شورگز می‌رسد. در واقع این جاده به صورت بخش‌بخش نمایان است. ما حدود ۳۰ کیلومتر از این جاده را از نرماشیر تا پاسگاه شورگز شناسایی کرده‌ایم. ممکن است در طول زمان، توفان بخش‌هایی از این ۳۰ کیلومتر را با شن بپوشاند یا نمایان کند که یک فرایند طبیعی است.
در کنار پاسگاه شورگز، سنگ یادبودی وجود دارد که بر روی آن مشخصات شرکتی که جاده را ایجاد کرده نوشته و تاریخ ۱۳۳۲خورشیدی بر روی آن حک شده است.
دکتر ریاحیان می‌گوید این جاده از پیش از تاریخ هم وجود داشته و این پرسش پیش می‌آید که چرا تاریخ ۱۳۳۲ روی سنگ یادبود حک شده است؟ او در پاسخ به این پرسش توضیح می‌دهد: از دوران پیش از تاریخ تاکنون در جنوب‌شرق ایران، کریدورهای مهمی وجود داشته که در آن جاده‌های متعددی ایجاد شده که این جاده سنگفرش یکی از آن‌هاست.
وی در پاسخ به این پرسش که این جاده سنگفرش در دوران پهلوی ایجاد شده یا از دوران گذشته وجود داشته و در دهه ۳۰ سنگفرش شده است اظهار می‌کند: قطعا پیش از دوران پهلوی هم در این مسیر جاده‌هایی وجود داشته است. همین امروز در حاشیه برخی از جاده‌های آسفالت‌شده می‌بینیم که کاروانسراها و منزلگاه‌هایی وجود دارد و همین نشان می‌دهد در گذشته هم مسیری استفاده می‌شده که در حوالی جاده‌های امروزی بوده است. شک نکنید در اینجا جاده خاکی قدیمی‌تری وجود داشته که یا همان را بازطراحی و سنگفرش کرده‌اند یا در فاصله چند متری از آن، این مسیر را احداث کرده‌اند تا مسیر اصلی که تاریخی بوده از دست نرود.
مشخصات فنی جاده
ریاحیان درباره مشخصات این جاده توضیح می‌دهد: شواهد نشان می‌دهد که این جاده سنگفرش مثل راه‌های روستایی امروزی، کم‌عرض و دوطرفه بوده، کل مسیر با سنگ‌خام و بدون ملات ساخته شده و در فواصل حدود ۸۰۰ متری تا دو کیلومتری، در هر دو طرف، عرض جاده حدود دو متر بیشتر در نظر گرفته شده است تا در مواقعی که دو ماشین با هم به یک نقطه از جاده می‌رسیدند یکی از آن‌ها بتواند در حاشیه جاده توقف کند تا دیگری عبور کند.
ناحیه میانی جاده، کمی حالت برآمدگی و قسمت‌هایی که چرخ وسیله‌نقلیه حرکت می‌کرده کمی حالت فرورفتگی دارد. براساس این شواهد نمی‌توان گفت که این جاده تکمیل نشده بوده بلکه برعکس، رفت‌وآمد در آن وجود داشته است.
دکتر ریاحیان در پاسخ به این پرسش که چرا جاده در یک مسیر کویری ساخته شده اما از مصالح سنگ برای آن استفاده کرده‌اند می‌گوید: اگر به من بگویند یکی از شاهکارهای معماری در استان کرمان را نام ببر، همین جاده سنگفرش را مثال می‌زنم. در اینجا آثار معماری قابل‌توجه بسیاری مثل مجموعه گنجعلی‌خان، ارگ بم و باغ شاهزاده هم داریم اما دیگر بناها در حالی ساخته شده که مصالح موردنیاز در نزدیکی محل اجرای پروژه بوده، مثلا رودخانه خواجه‌عسگر از حاشیه محل ساخت ارگ‌بم عبور می‌کرد و از نهشته‌های آن، خشت‌های ارگ را ساخته‌اند اما مصالح سنگی این جاده از جای دیگری به منطقه حمل شده است. از بم تا پاسگاه شورگز حدود ۱۵۰ کیلومتر فاصله وجود دارد که آن را سنگفرش کرده‌اند. این یک شاهکار مهندسی و طراحی است.
اما دهه ۳۰ نزدیک به دوران معاصر و زمانی است که ماشین‌آلات هم وجود داشته، بنابراین به نظر می‌رسد حمل سنگ به این منطقه کار چندان سختی هم نبوده است. ریاحیان در پاسخ به این موضوع می‌گوید: بله، ماشین‌آلات وجود داشت ولی حجم فعالیت عمرانی برای ساخت این جاده بسیار بالا بود. تصور کنید برای ساخت جاده‌ای با ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلومتر طول و سه متر عرض چه تعداد ماشین باید کار می‌کرد؟ همین الان برای آسفالت یک خیابان ۲۰۰ متری درون شهرها چه تعداد ماشین‌آلات درگیرند؟ من معتقدم نبوغی در ساخت این جاده به کار رفته است.
ما اما گاهی نبوغ را فدای قدمت می‌کنیم و می‌گوییم هرچه یک اثر قدیمی‌تر باشد بیشتر می‌تواند شاهکار باشد؛ در صورتی که برخی از بناها و آثار ممکن است مربوط به قرن‌های دور نباشند ولی وقتی ساخته شده‌اند، نبوغ و خلاقیتی پشتشان بوده که می‌تواند آن‌ها را به شاهکار تبدیل کند و جاده سنگفرش کرمان از نظر من این ویژگی را دارد. یک مثال دیگر، راه‌آهن سراسری ایران است که اگرچه در دوران پهلوی ساخته شده اما آن را ثبت جهانی کرده‌اند، چون در ساخت آن نبوغ به خرج داده‌اند.
جاده بسیار مهم
یکی از طولانی‌ترین مناقشات بر سر این جاده سنگی که آن را بخشی از راه ادویه، جاده فهرج، جاده نرماشیر و جاده بم ـ کهورک هم می‌خوانند در دهه ۹۰ خورشیدی شکل گرفت که برخی ادعا کردند قدمت آن مربوط به دوران اشکانی است. برخی باستان‌شناسان این ادعا را تأیید نکردند و برخی دیگر از کارشناسان از قدمت هخامنشی آن سخن گفتند.
لیلا فاضل، باستان‌شناس دوره تاریخی که مستندنگاری جاده باستانی فهرج را برعهده داشته، در گفتگوی سال ۱۳۹۷ خود با «صدای‌میراث» گفته است: «براساس اسناد و مدارک، جاده باستانی فهرج، حتی پیش از دوره سلجوقی وجود داشته و در دوره‌های بعدی، حتی پهلوی بازسازی شده است. سندی وجود دارد که به جاده‌های ساخته‌شده در دوره پهلوی می‌پردازد اما به جاده فهرج اشاره‌ای نکرده است.
بنابراین به نظر می‌رسد که راه وجود داشته و در دوره پهلوی بازسازی و احیا شده است. به فرض آن که تمامی جاده سنگفرش فهرج مربوط به دوره پهلوی باشد، باز هم موضوع مهم آن است که این جاده آخرین نسل از جاده‌های سنگفرش در ایران است، چون بعد از آن وارد سیر جاده‌سازی مدرن در ایران می‌شویم. به لحاظ سیر تحول راه‌سازی هم جاده سنگفرش و کتیبه آن می‌تواند مسأله مهمی باشد.»