تاریخ به یغما می‌رود؛ در موزه شاه نعمت‌الله ولی ماهان چه اتفاقی افتاد؟
اسما پورزنگی آبادی – روزنامه اطلاعات| اواخر اردیبهشت‌ماه امسال، انتشار فیلمی که توسط یک دوربین مداربسته ثبت شده بود کام دوستداران تاریخ و فرهنگ این سرزمین را تلخ کرد. این فیلم مردی را نشان...
اسما پورزنگی آبادی – روزنامه اطلاعات| اواخر اردیبهشت‌ماه امسال، انتشار فیلمی که توسط یک دوربین مداربسته ثبت شده بود کام دوستداران تاریخ و فرهنگ این سرزمین را تلخ کرد. این فیلم مردی را نشان می‌دهد که بسته‌هایی را در بغل گرفته و با آرامش در حال تردد در پیاده‌روست. پس از انتشار این ویدئو بود که خبر اصلی آمد: تعدادی از نسخ قرآنی و سکه‌های تاریخی از موزه شاه نعمت‌الله ولی در ماهان در استان کرمان به سرقت رفته است. با رصد عملیاتی و اطلاعاتی متهم، سه روز بعد این سارق ۴۲ ساله دستگیر و اعلام شد که اقلام سرقت‌شده به موزه بازگردانده شده است. بنا به اعلام پلیس، ارزش این نسخ و سکه‌ها بیش از هزار میلیارد تومان است.
گنجینه آستانه
سید نورالدین نعمت‌الله ولی کرمانی، ملقب به شاه نعمت‌الله ولی، از عرفای قرن هشتم و نهم هجری است که در ماهان در نزدیکی شهر کرمان به خاک سپرده شده است. آرامگاه او که به آستانه شاه نعمت‌الله ولی معروف است یک بنای معمولی نیست بلکه یکی از شاهکارهای معماری ایران و اثری تاریخی با ویژگی‌های منحصربه‌فرد به شمار می‌رود؛ آن‌چنان که از سوی کارشناسان به‌عنوان یک گزینه جدی برای ثبت جهانی نیز مطرح است.
ساخت این مجموعه از نیمه اول قرن نهم آغاز و در دوره‌های متعدد تاریخی تکمیل شده است. آستانه بخش‌های متعددی از جمله بقعه مرقد، رواق شاه عباسی، صحن حسینیه با مناره‌هایی به طول بیش از ۴۰ متر، صحن وکیل‌الملکی، صحن اتابکی، صحن میرداماد، کتابخانه و موزه دارد.
موزه شاه نعمت‌الله که به عمارت امیریه نیز معروف است در ساختمانی راه‌اندازی شده که بیش از ۱۳۰ سال قدمت دارد و در زمان ناصرالدین‌شاه و به سبک معماری قاجار ساخته شده است. سیدمحمدعلی گلاب‌زاده، پژوهشگر تاریخ و رئیس مرکز کرمان‌شناسی در کتاب ماهان درباره این موزه نوشته است: از جمله اشیایی که در این مکان نگهداری می‌شود می‌توان به نسخ قرآنی نفیس، انواع زره و شمشیر، پتّه‌ای زیبا که آن را قدیمی‌ترین پتّه موجود در جهان می‌دانند، کشکول زیبایی که از آلیاژ برنج و توسط هنرمندان اصفهانی ساخته شده و همچنین ماکت تاج ۱۲ ترک شاه نعمت‌الله که به نام دوازده امام است، دو رحل قرآنی، شمعدان برنجی و سپر و کلاهخودی از جنس پوست کرگدن اشاره کرد.
موزه ناایمن
این موزه در تاریخ ۲۷ اردیبهشت‌ماه مورد دستبرد قرار گرفت. وقتی خبر سرقت منتشر شد، علیرضا هاشمی‌نژاد، پژوهشگر هنر، نسخه‌پژوه و مدرس دانشگاه که بر روی نسخ قرآنی این موزه کار پژوهشی مفصلی انجام داده و کتابی با عنوان «گنجینه مصاحف ماهان» نوشته است اعلام کرد که پیش از این بارها نسبت به وضعیت این موزه به متولیان هشدار داده و گفته بود از لحاظ استحکام بنا و ایمنی و امنیت، شرایط این ساختمان مناسب نیست.
او به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: بارها هشدار داده بودیم هیچ‌کدام از شرایط لازم، چه از نظر حفاظت و چه استحکام بنا و چه شرایط نگهداری، مناسب نسخه‌های ارزشمندی که در این موزه وجود دارد نیست. این هشدار را دادم که بنایی که این نسخ در آن نگهداری می‌شود ممکن است با یک تکان زلزله تخریب شود!
هنر کتابت در موزه
مجموعه مصاحف موزه شاه نعمت‌الله ولی که حدود ۶۰-۵۰ نسخه خطی نفیس و ارزشمند را در برمی‌گیرد یکی از گنجینه‌های مهم فرهنگی و هنری ایران به حساب می‌آید اما تاکنون شناخته نشده است.
کتابت قرآن یعنی نگارش و خوشنویسی آیات قرآن کریم، از دیرباز یکی از مهم‌ترین و شریف‌ترین هنرها در فرهنگ اسلامی به شمار می‌رفت. ایرانیان به عنوان یکی از تمدن‌های بزرگ اسلامی، نقش بسیار مهمی در توسعه و ارتقای این هنر داشته‌اند. در کتابت قرآن علاوه بر خطاطی، هنرهای تذهیب و آراستن صفحات با آب طلا، صحافی و تشعیر نیز در بالاترین سطح خود توسط هنرمندان ارائه می‌شد. در نسخ قرآنی موزه ماهان بسیاری از این هنرمندی‌ها را می‌توان دید.
بخشی از نسخی که در این موزه ناایمن نگهداری می‌شود شامل نسخه‌هایی از قرآن است که قدمت آن به قرن پنجم تا دوره قاجار می‌رسد.
هاشمی‌نژاد می‌گوید: در مجموعه شاه نعمت‌الله ولی، نسخه‌هایی با انواع خطوطی که در تاریخ خوشنویسی اسلامی برای استنساخ قرآن به کار می‌رفته موجود است. این مجموعه ۱۸-۱۷ نسخه دارد که برخی کامل و برخی منحصر به تعدادی ورق است.
خطوط، شامل سه نوع خط کوفی و خطوط نسخ، ثلث و محقق هستند. به‌عنوان نمونه می‌توان به نسخه قراختائی این مجموعه اشاره کرد.
نسخه یگانه
هاشمی‌نژاد در کتاب «گنجینه مصاحف ماهان» درباره قرآن قراختائی این موزه می‌نویسد: ربعه قراختائی یا قرآن ترکان‌خاتون، نسخه‌ای ۳۰ جلدی از قرآن است که بی‌بی ترکان‌خاتون از شاهزادگان سلسله قراختائیان کرمان در سال‌های ۶۱۹ تا ۷۰۵ هجری‌قمری، وقف مقبره پدرش قطب‌الدین ابی‌الفتح و مادرش عصمت‌الدین قتلغ ترکان کرده است که هر دو از پادشاهان سلسله قراختائی در کرمان بوده‌اند.ربعه به نسخه‌هایی از کتابت قرآن گفته می‌شود که هر جزء آن در یک جلد نوشته شود.
تاریخ وقف ربعه قراختائی، سال ۷۸۷ هجری‌قمری است اما نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست. ۳۰ جلد کامل این نسخه در سال ۱۲۴۵ هجری‌قمری به وسیله میرزا علیرضا تفرشی، لشکرنویس حاکم کرمان مرمت شده است. نسخ فوق در آن زمان متعلق به آستانه شاه نعمت‌الله ولی بود. خبر دیگری که از این نسخه داریم مربوط به سال ۱۳۲۰ شمسی می‌شود. در این سال ۱۸ جلد از مجلدات قرآن در آستانه، باقی و سرنوشت باقی مجلدات به‌جز یک جلد که ظاهرا به رضاشاه هدیه می‌شود همچنان مبهم بوده است.
هاشمی‌نژاد ادامه می‌دهد: درباره زمان چگونگی ورود نسخه به آستانه شاه نعمت‌الله ولی، اطلاعات موثقی وجود ندارد. قدیمی‌ترین مدرک از وجود این نسخه مربوط به سال ۱۲۴۴ قمری است که «میرزا علیرضا حسینی‌تفرشی» خبر از وجود آن در آستانه می‌دهد و در یادداشتی که بر یکی از مجلداتِ باقی‌مانده می‌نویسد، بیان می‌کند که به دستور فتحعلی‌شاه قاجار در خدمت شجاع‌السلطنه مأمور به کرمان می‌شود و در دیدار از بقعه شاه نعمت‌الله ولی، این نسخه از قرآن را می‌بیند و تصمیم به مرمت آن می‌گیرد.
میرزا علیرضا تفرشی در وقف‌نامه‌ای که می‌نویسد مخارج مرمت و همچنین تکمیل مجلدات ناقص را وقف آستانه می‌کند.
بر مبنای وقف‌نامه‌های مرمت که در برخی از اجزاء قرآن باقی است، قرآن مزبور در آن زمان کامل بوده، هرچند در مجموعه حاضر جزء ۵ به‌طور کامل نونویسی شده است.
شاهکار در موزه
یکی دیگر از نسخ قرآنی این موزه از نسخه‌های معروف سفارش «اولجایتو» است که یک قرآن ۳۰ جلدی بوده و یک جزء آن در موزه ماهان نگهداری می‌شود. این قرآن در سطح جهان شناخته شده است. جزء ۶ این قرآن در کتابخانه «چستربیتی» ایرلند، برخی دیگر از مجلدات این کتاب در کتابخانه‌های استانبول و جزء ۲۵ آن در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.
هاشمی‌نژاد می‌گوید: فقط همین جزء (۲۸) از این نسخه مهم را در ایران داریم که در موزه ماهان نگهداری می‌شود.
او در کتاب «گنجینه مصاحف ماهان» یک جزء از قرآن ایلخانی را با عنوان «یک جزء از ربعه موصل» معرفی کرده و تصریح می‌کند: بی‌تردید این قرآن از مهم‌ترین نسخه‌های موجود در مجموعه ماهان به شمار می‌رود که به «قرآن موصل» هم مشهور است و قرآن‌شناس مهمی مثل «دیوید جیمز» از آن به‌عنوان یک شاهکار یاد می‌کند.
غفلت متولیان
این نسخه‌پژوه که سابقه کار بر روی نسخ موزه‌هایی مثل کاخ گلستان و آستان قدس رضوی را نیز دارد، با اشاره به ارزش‌های والای نسخ موزه شاه نعمت‌الله ولی به ایرنا می‌گوید: در نگهداری، یک بخش فیزیکی داریم که از نظر حفاظت و دسترسی، مسائل را بررسی می‌کند که بسیار اهمیت دارد اما بخش دیگری نیز داریم و آن، شرایط محل نگهداری است. با قاطعیت عرض می‌کنم که از هیچ جهتی در موزه شاه نعمت‌الله ولی، الزامات و استانداردهای لازم رعایت نمی‌شود.
هاشمی‌نژاد با بیان این که اوقاف نسبت به اموالی که در این موزه در اختیار دارد، آگاه نیست می‌افزاید: دست‌کم سه نسخه از موارد مذکور، ثبت ملی و یک نسخه نیز ثبت کمیسیون یونسکو شده است. میراث‌فرهنگی نسبت به اشیایی که ثبت ملی شده‌اند وظیفه دارد، باید شرایط را رصد کند و اگر در شرایط مناسب نبودند گزارش بدهد اما هرگز چنین کاری نمی‌کند.
سرقت اردیبهشت‌ماه، توجه متولیان و جامعه را به این موزه جلب کرده است. به‌دنبال این اتفاق، دادستان عمومی و انقلاب بخش ماهان گفت: در صورت احراز هرگونه قصور در حراست و نگهداری از این مجموعه ارزشمند، علیه سازمان‌های متولی مقصر، اعلام جرم خواهد شد.
مرتضی نیکرو، سرپرست اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمان نیز اعلام کرده است که برای ارتقای استانداردهای امنیتی و حفاظتی موزه، تصمیماتی از جمله توجه به خودحفاظتی، اتصال موزه‌ها به سیستم مرکز هشدار الکترونیک (مها) و تهیه طرح امنیت این موزه گرفته شده است.
اعلام فهرست تمامی موزه‌های فعال در استان کرمان به نیروی انتظامی و بررسی موضوع مدیریت هیأت امنایی آستانه شاه نعمت‌الله ولی از جمله دیگر مواردی به شمار می‌رود که به دنبال سرقت موزه ماهان در دستور کار استان کرمان قرار گرفت. تا تحقق این وعده‌ها همچنان نگرانی نسبت به وضعیت این موزه ادامه دارد.