بولدوزر تخریب میراث فرهنگی به سرپل‌ذهاب رسید!
سجاد تبریزی – روزنامه اطلاعات| شرایط میراث فرهنگی کشور، مصداق این مصرع از نظامی است که «هر دم از این باغ بری می‌رسد»؛ عبارتی که حالا به کنایه می‌توان از آن استفاده کرد تا از ابیات و عبارات...
سجاد تبریزی – روزنامه اطلاعات| شرایط میراث فرهنگی کشور، مصداق این مصرع از نظامی است که «هر دم از این باغ بری می‌رسد»؛ عبارتی که حالا به کنایه می‌توان از آن استفاده کرد تا از ابیات و عبارات غیرمحترمانه کمتر استفاده شود! از گوشه و کنار کشور، هر روز اخبار جدیدی می‌رسد که نشان از تخریب جدید آثار ملی دارد، تخریب‌هایی باورنکردنی، غیرقانونی و غیر قابل توجیه در آثاری که حتی در دوره دفاع مقدس از آن با دقت نگهداری شد، ولی حالا زیر تیغ بولدوزرهای مشکوک است.
شهر باستانی حلوان در دل شهرستان سرپل‌ذهاب، یکی از جدیدترین تخریب‌های میراثی است که نام شهرداری مثل بسیاری دیگر از پرونده‌های تخریب، به‌عنوان فاعل فعل غیرقانونی در آن دیده می‌شود. مطابق معمول، توجیهات مذهبی هم ضمیمه این اتفاق شده تا کمتر کسی بتواند در مورد آن هشدار بدهد و با آن مخالفت کند و این بار: مسیر زائران عتبات!
به نظر کسانی که سرپل ذهاب و مناطق اطراف آن را می‌شناسند، این توجیه به‌قدری ناملموس است که بهانه‌ای ضعیف تلقی می‌شود، مسیر زائران که از کمربندی شهر می‌گذرد چگونه می‌تواند بهانه‌ای برای تخریب مرکز سرپل‌ذهاب باشد؟
شهر باستانی در قلب سرپل‌ذهاب
شهر باستانی «حلوان» یا «قلعه‌گبری» در سرپل‌ذهاب امروزی، یکی از شهرهای مهم باستانی و تاریخی ایران است. امین قهرمانی، دارنده دکترای تخصصی معماری و کارشناس ارشد مرمت و احیای بنا و بافت‌های تاریخی می‌گوید: اولین مطالعات باستان‌شناسی در محوطه قلعه‌گبری به اواسط قرن نوزدهم میلادی باز می‌گردد که یک معمار فرانسوی، مشاهدات خود را درباره موقعیت و محدوده شهر تاریخی حلوان و رودخانه‌ای تحت همین نام، روی نقشه ترسیم کرد. دومین مرحله مطالعات تاریخی و باستان‌شناسی این محوطه به سال ۱۳۴۷ شمسی بازمی‌گردد که توسط هیأت ایرانی انجام شد و پس از آن در سال ۱۳۴۸ این گنجینه در فهرست آثار ملی ایران به‌عنوان یکی از آثار ساسانی به ثبت رسید.
سومین مرحله مطالعات انجام‌شده در این محوطه، در سال ۱۳۶۹ و بعد از پایان جنگ، توسط دکتر ناصر نوروززاده چگینی، باستان‌شناس مطرح کشور به‌منظور تکمیل مطالعات تاریخی و تعیین عرصه و حریم صورت گرفت و به استناد آن، نقشه حریم و عرصه تعریف و تعیین شد.
به‌دلیل اهمیت این محوطه، همزمان با شروع بازسازی شهر جنگ‌زده سرپل‌ذهاب که محوطه باستانی قلعه‌گبری یا شهر حلوان جزئی از آن است، در راستای آزادسازی عرصه و حریم، تعدادی از واحدهای مسکونی و زمین‌های زراعی که قبل و بعد از انقلاب بر روی آن احداث شده بود در سال ۱۳۷۰، تملک و آزادسازی شد و محوطه به‌طور کامل در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.
چهارمین مرحله مطالعاتی در سال ۱۳۸۱ به سرپرستی آقای عباسعلی رضایی‌نیا برای دستیابی به اطلاعات دقیق‌تر و بازنگری در نقشه عرصه و حریم شکل گرفت و نتایج مطالعات، منتج به نقشه جدید عرصه و حریم و ضوابط اختصاصی محوطه شد.
حلوان کجاست؟
حلوان از شهرهای دوره ساسانیان، در غرب استان کرمانشاه به دست قباد مزدکی ساخته شد. دکتر امین قهرمانی توضیح می‌دهد: در دوره ساسانیان، استانی در غرب ایران به نام «شاذفیروز» وجود داشت که دارای پنج شهر به نام‌های فیروزقباد، کهستان، تامرا، خانقین (عراق امروزی)، اربل (عراق امروزی) به مرکزیت شهر حلوان (سرپل‌ذهاب امروزی) بود.
عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد کرمانشاه می‌افزاید: اهمیت شهر حلوان به‌عنوان غربی‌ترین شهر ایران در دوران مادها، هخامنشیان و اشکانیان، می‌تواند ناشی از اهمیت راه‌های شاهی در دوره‌های ماد و هخامنشیان، جاده ابریشم در دوره ساسانیان و جاده خراسان در دوره اسلامی باشد که از این شهر عبور می‌کرد.
دکتر قهرمانی همچنین، قرارگیری حلوان در محل تلاقی فرهنگ‌های دشت‌نشین (بین‌النهرین) و فرهنگ کوه‌نشین زاگرس را از دیگر دلایل بااهمیت بودن حلوان عنوان می‌کند؛ شهری که برای ثبت جهانی آن اقدام شده است.
مسابقه تخریب در میان شهرداری‌ها!
مسابقه شهرداری‌ها برای تخریب فرهنگ، مسابقه‌ای تمام‌نشدنی است با بهانه‌هایی تکراری. دکتر امین قهرمانی به تخریب صورت‌گرفته در حلوان اشاره می‌کند و می‌افزاید: وقتی یک مجموعه یا بنا یا محوطه‌ای به ثبت می‌رسد و نقشه عرصه و حریم آن مصوب می‌شود، وزارت میراث فرهنگی، نسخه‌ای از نقشه را طی نامه رسمی به استاندار مربوطه ابلاغ می‌کند و استانداری هم موظف است این نقشه را به دستگاه‌های اجرایی ذیربط ابلاغ کند که یکی از این دستگاه‌ها شهرداری است.
مجموعه قلعه‌گبری در داخل بافت شهری قرار دارد و ضوابط و نقشه عرصه و حریم آن قطعا در اختیار شهرداری است. پس برای فعالیت در این محدوده نیاز به استعلام وجود ندارد، چرا که شهرداری خود، ضوابط و محدوده عرصه و حریم را می‌داند.
اما نه صرفا در استان کرمانشاه و سرپل ذهاب، بلکه در بسیاری از نقاط کشور، علیرغم این که دستگاه‌های اجرایی، ضوابط و نقشه را دارند، اقدام به استعلام مجدد از اداره کل میراث می‌کنند، که جای تعجب است.
این کارشناس رسمی دادگستری در رشته ابنیه و آثار باستانی توضیح می‌دهد: در خصوص مجموعه قلعه‌گبری، شهرداری اشتباه یا تخلف داشت، چرا که می‌داند این مجموعه، ممنوعیت و محدودیت دارد، با این حال به دفعات اقدام به استعلام از اداره کل میراث فرهنگی کرده و درخواست مجوز احداث یک خیابان یا یک مسیر دسترسی را داشته است.
تا جایی که من اطلاع دارم طی سنوات گذشته از سال ۱۳۹۵ تا سال ۱۴۰۲ درخواست‌ها با «نه» قاطع مدیران میراث مواجه شده است.
اما در کمال ناباوری در سال ۱۴۰۳ شهرداری مجددا درخواست صدور مجوز از سوی میراث فرهنگی می‌کند که احتمالا با لابیگری، مدیر وقت میراث فرهنگی با درخواست احداث خیابان بر روی محوطه مخالفت نمی‌کند.
لازم به ذکر است محدوده‌ای که آن را تخریب کرده‌اند، در محدوده اصلی عرصه قرار دارد. عرصه در اختیار میراث فرهنگی است و هرگونه دخل و تصرف و فعالیت عمرانی در آن به شکل مطلق ممنوع است. البته مجوزی که ادعا می‌شود مدیرکل میراث فرهنگی صادر کرده، ابهامات زیادی دارد و ظاهرا شفاهی است. موافقت شفاهی تحت هیچ شرایطی، سندیت ندارد و مدرک محسوب نمی‌شود. با این حال، مدیران وقت ثبت و پایگاه‌های میراث باید جوابگو باشند که آیا چنین مکاتبه و دستور شفاهی صورت گرفته یا نه.
اگر گرفته، قطعا این مدیران هم در تخلف شریک هستند. البته من با یکی از مدیران صحبت کردم، انکار کردند که حتی به صورت شفاهی مجوزی داده باشند.
توجیهات دور زدن قانون
یکی از ترفندهای مرسوم تخریب آثار تاریخی، توجیه آن با دلایل مذهبی است، در واقع متخلفان خود را پشت اعتقادات و احساسات مذهبی پنهان می‌کنند تا از اعمال قانون در امان بمانند.
دکتر قهرمانی می‌گوید: معمولا کسی که دنبال انجام یک کار غیرقانونی و خلاف ضوابط است برای خود دلایلی می‌تراشد، همچنان که در مورد قلعه‌گبری این اتفاق افتاد. نخست باید عرض کنم مسیری که به‌عنوان راه دسترسی یا خیابان احداث شده، شاید به اندازه پنج درصد هم در کاهش بار ترافیکی شهر تأثیر ندارد.
دلیل دومی که بیان شده، مشکل گرد و غبار برای ساکنان منطقه است. پیشتر عرض کردم واحدهای مسکونی که بر روی عرصه قرار داشت، در دهه ۷۰ تملک شد و عملا ملک مسکونی بر روی عرصه وجود ندارد که گرد و خاک ساکنان آن را آزار دهد. اما موضوع مهمتر، دلیل ناصوابی است که با تکیه بر اعتقادات مردمی ساخته و گفته‌اند این جاده در مسیر عتبات قرار دارد! من بزرگ‌شده سرپل‌ذهاب هستم و با اطمینان می‌گویم هیچ وقت هیچ زائری با وسیله نقلیه از آن محدوده تردد نکرده و نخواهد کرد. چون این محدوده در دل شهر قرار دارد و زائران گرامی که مشرف به عتبات می‌شوند خارج از شهر و از کمربندی به سمت قصرشیرین می‌روند.
وی تأکید می‌کند: هیچ دلیل و توجیهی برای این عمل غیرقانونی وجود ندارد. وقتی در پایگاه‌های ملی سِمت داشتم، در جلسات متعددی با فرمانداری و شهرداری وقت توضیح داده بودم که کشیدن مسیر در عرصه قلعه‌گبری، بار ترافیکی را تغییر نمی‌دهد. متأسفانه عملیات این جاده شروع شده و اگر فرماندار، استاندار و وزارت میراث جلوگیری نکنند، باید شاهد تغییرات گسترده دیگری بر روی عرصه و حریم آن باشیم. به‌عنوان یک کارشناس رسمی عرض می‌کنم این فعالیت، موجب تزلزل در بنیاد اثر می‌شود و ادامه این جاده‌کشی در آینده نه‌چندان دور، باعث تغییرات ناخوشایند دیگری خواهد بود.
کاندیدای ثبت جهانی
محور ساسانی جاده شاهی، به‌عنوان یکی از کاندیداهای ثبت جهانی به یونسکو معرفی شده است. دکتر امین قهرمانی در پایان گفتگوی خود با روزنامه می‌گوید: استان کرمانشاه دارای دو پایگاه میراث فرهنگی ثبت جهانی است. بیستون و منظر فرهنگی اورامانات و سه پایگاه میراث فرهنگی ملی شامل معبد آناهیتا، طاق بستان و محور ساسانی کرمانشاه – قصرشیرین که محوطه قلعه‌گبری یکی از محوطه‌های شاخص این محور است.
یکی از الزامات ثبت جهانی آثار فرهنگی و تاریخی، تکمیل اطلاعات فنی و جلوگیری از هرگونه دخل و تصرف در وضعیت آن است. بنابراین برای تکمیل پرونده ثبتی اثر، لازم است عرصه و حریم آن ضابطه‌مند و از آن صیانت شود. وقتی ضوابط قانونی صیانت از اثر را نقض می‌کنیم نباید انتظار داشته باشیم این اثر ثبت جهانی شود. این شکل تخلفات صرفا به قلعه‌گبری محدود نشده و متاسفانه در خصوص بعضی دیگر از آثار محور ساسانی کرمانشاه ــ قصرشیرین نیز شاهد تخلفات مشابه هستیم.