بحران آب ایران را تهدید می‌کند
مینا حیدری – روزنامه اطلاعات| بحران آب در ایران، دیگر صرفا یک دغدغه زیست‌محیطی نیست، بلکه به تهدیدی جدی برای پایداری سرزمین، امنیت غذایی، بقای شهرها و حتی ثبات اجتماعی بدل شده است. درحالی‌که...
مینا حیدری – روزنامه اطلاعات| بحران آب در ایران، دیگر صرفا یک دغدغه زیست‌محیطی نیست، بلکه به تهدیدی جدی برای پایداری سرزمین، امنیت غذایی، بقای شهرها و حتی ثبات اجتماعی بدل شده است. درحالی‌که کشور با افت شدید منابع تجدیدپذیر، فرونشست گسترده زمین و خشک‌شدن سفره‌های زیرزمینی روبه‌روست، نبود شفافیت آماری، حکمرانی ناکارآمد و نگاه سازه‌ای به مدیریت آب، همچنان بر سیاست‌گذاری‌ها سایه انداخته‌اند؛ مسأله‌ای که امروز به بازنگری ریشه‌ای در مدل توسعه و تغییر نگاه حاکم بر مدیریت آب نیاز دارد، پیش از آن‌که بی‌آبی به سرنوشت محتوم سرزمین بدل شود.
حجت‌الاسلام امیرقلی جعفری بروجنی، نماینده یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه بروجن و رئیس وقت کمیته آب مجلس، نگاهی عمیق و تحلیلی به بحران آب در ایران دارد. او با صراحت به ریشه‌های این بحران، از عدم شفافیت در آمار گرفته تا نگاه صرفا مهندسی به مسأله آب می‌پردازد و راهکارهایی برای برون‌رفت از این وضعیت ارائه می‌دهد.
او می‌گوید: بحران آب در ایران، پدیده‌ای است که سال‌هاست در کشور وجود دارد و هر روز ابعاد پیچیده‌تری به خود می‌گیرد. وضعیت فعلی آب در کشور، قابل پیش‌بینی و رصد بوده و پدیده جدیدی نیست، اما سیاست‌گذاری‌های گذشته و عدم توجه به ابعاد مختلف مدیریت آب، سبب بروز بحران در این زمینه شده است.
آمارهای تکان‌دهنده
حجت‌الاسلام جعفری بروجنی با ارائه آماری تکان‌دهنده، وضعیت آبی کشور را تشریح می‌کند و می‌افزاید: ایران در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارد. میانگین بارش‌های کشور ما یک‌سوم میانگین جهانی و میزان تبخیر آب، چندین برابر میانگین جهانی است. به‌هرحال ما با کمبود منابع آب روبه‌روییم و با توجه به ویژگی‌های اقلیمی، گستردگی سرزمین و محدودیت منابع، لازم بود از دهه‌های گذشته، مدیریتی درست و منطقی در پیش بگیریم.
بر اساس آمارهای بلندمدت، میانگین آب‌های تجدیدپذیر کشور ـ البته با در نظر گرفتن اختلاف نظر میان کارشناسان در حوزه‌های مختلف ـ درحال حاضر حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب در سال برآورد می‌شود. منابع آبی تجدیدپذیر در گذشته، بیش از این مقدار بوده و اکنون به حدود ۹۰ میلیارد رسیده است. بر پایه استانداردهای جهانی از جمله استاندارد سازمان فائو، برای حفظ پایداری زیست‌بوم هر منطقه، نباید بیش از ۴۰ درصد از منابع آب تجدیدپذیر مصرف شود.
همچنین طبق همین گزارش، اگر میزان مصرف یک منطقه از ۶۰ درصد فراتر رود، آن منطقه با کمبود فیزیکی آب مواجه خواهد شد. بنابراین اگر سقف مصرف را همان ۶۰ درصد در نظر بگیریم، شرایط فعلی کشور کاملا قابل پیش‌بینی بوده و اکنون از آن نیز پیچیده‌تر شده است.
کسری فاجعه‌بار
حجت‌الاسلام جعفری می‌گوید: در حال حاضر، کسری آب تجدیدپذیر ایران حدود ۱۲ میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود که این مقدار باید برای کشاورزی، محیط زیست، تغذیه سفره‌های زیرزمینی و جبران خسارت‌های گذشته تأمین شود. همچنین در بخش آب شرب و مصارف خانگی حدود ۴۲ میلیارد مترمکعب کسری داریم. کسری آب باعث بروز مشکلاتی مانند فرونشست زمین، تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت، تخریب سفره‌های زیرزمینی، نابودی تالاب‌ها و دریاچه‌ها و در کل منجر به برهم‌خوردن تعادل زیست‌بوم ایران می‌شود که علت اصلی آن برداشت بیش از حد از منابع آبی است.
او با انتقاد از عدم شفافیت در آمار دقیق مصرف آب می‌گوید: متأسفانه آمار دقیقی از میزان مصرف آب در بخش‌های مختلف کشور در دسترس نیست، اما روشن است که بیشترین مصرف مربوط به بخش کشاورزی است. سالانه حدود ۷۰ میلیارد مترمکعب آب در بخش کشاورزی و ۱۲ میلیارد مترمکعب نیز در بخش شرب و صنعت استفاده می‌شود؛ در مجموع، مصرف سالانه آب کشور حدود ۸۲ میلیارد مترمکعب است.
نماینده بروجن هشدار می‌دهد: اگر آمار فائو را بپذیریم و سقف مجاز مصرف آب‌های تجدیدپذیر را ۶۰ درصد در نظر بگیریم، در حال حاضر بیش از حد مجاز، یعنی حدود ۲۸ میلیارد مترمکعب، از منابع آب سطحی و زیرزمینی برداشت می‌کنیم.
اگر این روند ادامه پیدا کند، به معنای استمرار و تشدید بحران‌های گذشته است که در دهه‌های قبل شاهد آن بودیم و اکنون نیز ادامه دارد. با تغییرات اقلیمی و افزایش دمای هوا، این وضعیت پیچیده‌تر خواهد شد.
تغییر نگرش در حوزه حکمرانی آب
حجت‌الاسلام جعفری، ریشه اصلی بحران آب را جایگاه نامتناسب آن در نظام برنامه‌ریزی کشور می‌داند و با صراحت می‌گوید: بگذارید صریح و شفاف بگویم، به نظرم باید با صدای بلند اعلام کنیم که اصلی‌ترین دلیل نرسیدن ما به اهداف و سیاست‌های بلندمدت حوزه آب، جایگاه نامناسب این موضوع در نظام برنامه‌ریزی کشور است.
به عبارت دیگر، دلیل حل نشدن مشکلات آب کشور و پیچیده‌تر شدن روزافزون وضعیت، باورها و نگرش‌های غلط مدیران حوزه آب و حتی فراتر از آن، در سطح حاکمیت است.
ابتدا باید بپذیریم که باورهای قبلی ما درباره مسائل آب کشور اشتباه بوده است. باید قبول کنیم دیدگاه‌هایی که در گذشته نسبت به حوزه آب داشته‌ایم غلط بوده و مسیر طی‌شده اشکال داشته و بحرانی که هر روز شدیدتر می‌شود نشانه این اشکال است.
نگاه صرفا مهندسی و سازه‌ای به مسائل آب کشور، نادرست است و تا زمانی که این نگاه ادامه داشته باشد، بحران تشدید می‌شود و وضعیت پیچیده‌تر خواهد شد.
او تأکید می‌کند: باید صادقانه قبول کنیم که حکمرانی ما در حوزه آب طی چهار دهه گذشته، دچار اشکال بوده است. قصد نداریم فرد خاص و دولت مشخصی را مقصر بدانیم. این موضوع سیاسی نیست. ریشه این مشکل در نحوه حکمرانی حوزه آب کشور نهفته است که در طول سالیان گذشته، رویکردهای آن باید مورد بازنگری جدی قرار می‌گرفت.
اولویت‌ها برای برون‌رفت از بحران
حجت‌الاسلام جعفری، علاوه بر تغییر شیوه حکمرانی، دو اولویت دیگر را برای برون‌رفت از بحران آب مطرح می‌کند: ابتدا باید مدل توسعه کشور، تعیین شود که متأسفانه هنوز مشخص نیست و بین مسئولان و نخبگان در این زمینه توافقی وجود ندارد.
در حال حاضر کلیدواژه توسعه کشور، آب نیست، درحالی‌که کشوری با این اقلیم و شرایط اکولوژیکی باید همه بخش‌های توسعه‌اش بر پایه آب باشد.
او با انتقاد از اولویت دادن به کشف منابع جدید آب می‌گوید: این اقدام به معنای وابسته کردن جامعه به منابع آبی ناشناخته و نامطمئن است. این روند طی چهار دهه گذشته ادامه داشته و دارد.
نکته دوم، فقدان مدیریت منسجم و کارآمد برای منابع آب و استفاده بی‌رویه و غیرعلمی در همه بخش‌ها و عدم رعایت سند آمایش سرزمین است. سند آمایش سرزمین تدوین شده ولی به آن عمل نشده است. اگر به این سند عمل می‌کردیم، امروز با چنین بحران‌هایی مواجه نبودیم.
حجت‌الاسلام جعفری با انتقاد از وضعیت کنونی نظام تخصیص آب در کشور و نیاز به انجام اصلاحات بنیادین می‌گوید: ناکارآمدی ساختاری در تخصیص منابع آبی، منعکس‌کننده واقعیت‌های تلخی است که سال‌هاست مدیریت منابع آبی کشور را درگیر کرده است.
چالش شفافیت داده‌ها
آقای جعفری، فقدان شفافیت در داده‌های مربوط به منابع و مصارف آبی کشور را یکی از مهمترین مسائل در حوزه آب می‌داند و می‌گوید: هنگامی که ما از آمار و ارقام دقیق و به‌روز درباره میزان آب موجود و نحوه توزیع آن محروم باشیم، هرگونه تصمیم‌گیری در این حوزه مانند حرکت در تاریکی است. این نبود شفافیت، بستر تصمیمات غیرکارشناسی و تخصیص‌های سلیقه‌ای را فراهم می‌کند و مانعی جدی در مسیر مدیریت صحیح آب است. دسترسی به اطلاعات دقیق درباره میزان ذخایر آبی و نحوه مصرف آن در بخش‌های مختلف، امری حیاتی به شمار می‌رود.
آقای جعفری درباره غیرعلمی بودن روش‌های تخصیص آب می‌گوید: مصرف آب در بسیاری از بخش‌ها خارج از الگوهای علمی و منطقی انجام می‌شود. متأسفانه رویکردهای سنتی و گاهی غیرعلمی در تخصیص آب باعث شده‌اند بخش قابل‌توجهی از منابع حیاتی کشور به صورت بی‌رویه مصرف شود و به هدر برود. ما به‌شدت نیازمند استفاده از روش‌های علمی و بهره‌گیری از تجربیات موفق جهانی هستیم تا بتوانیم آب را با بهره‌وری بیشتری مصرف کنیم.
عدالت در تخصیص
حجت‌الاسلام جعفری به عدم رعایت عدالت در نظام تخصیص آب اشاره می‌کند و می‌گوید: نبود سند و برنامه‌ریزی جامع در زمینه توسعه اقتصادی و استقرار جمعیت، عامل اصلی تخصیص‌های ناعادلانه است که مانع توسعه متوازن و پایدار خواهد شد.
تخصیص ناعادلانه آب، نه‌تنها باعث تشدید نابرابری‌های منطقه‌ای می‌شود بلکه می‌تواند زمینه بروز تنش‌های اجتماعی و اقتصادی را فراهم آورد. برنامه‌ریزی دقیق و بلندمدت با در نظر گرفتن نیازهای واقعی هر منطقه و ظرفیت‌های توسعه‌ای آن، تنها راه دستیابی به تخصیص عادلانه و پایدار آب است.
او در پایان تأکید می‌کند: اکنون زمان آن رسیده که با جدیت بیشتری به این هشدارها توجه کنیم و با رویکردی جامع و ملی، برای نجات منابع آبی کشور و تضمین حقوق آیندگان، گام‌های عملی برداریم.