بازآرایی اقتصاد ایران در سایه همگرایی با قدرت‌های نوظهور

به گزارش اطلاعات نیوز، در سال‌های اخیر، اقتصاد ایران شاهد محدودیت‌ها و فشارهای بین‌المللی بوده است، اما همین شرایط دشوار فرصتی برای بازاندیشی در شیوه تعامل با جهان فراهم کرده است. امروز دیگر روشن است که تکیه یک‌جانبه بر مسیرهای سنتی تجارت و انتظار برای تغییر سیاست‌های غربی نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای توسعه‌ای کشور باشد. در عوض، نگاه فعالانه به شرق و بهره‌گیری از ظرفیت‌های اقتصادی همسایگان و قدرت‌های نوظهور، می‌تواند به الگویی پایدار برای عبور از چالش‌های تحریم و ایجاد ثبات در اقتصاد ملی تبدیل شود.

سفر اخیر سید محمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت به روسیه را می‌توان نشانه‌ای از همین تغییر رویکرد دانست؛ سفری که اگر با برنامه‌ریزی جامع و اقدامات عملی همراه شود، می‌تواند به تقویت جایگاه ایران در شبکه‌های نوین تجارت جهانی کمک کند. روسیه در حال حاضر به دلیل تحولات ژئوپلیتیکی، بیش از هر زمان دیگری به همکاری با شرکای غیرغربی نیاز دارد و ایران با موقعیت جغرافیایی استثنایی و دسترسی به مسیرهای حیاتی ترانزیتی، می‌تواند شریک راهبردی مسکو در بسیاری از حوزه‌های اقتصادی و صنعتی باشد. این همگرایی می‌تواند نه تنها به افزایش صادرات غیرنفتی و توسعه بازارهای جدید برای تولیدکنندگان ایرانی بینجامد، بلکه زمینه‌ساز سرمایه‌گذاری مشترک، انتقال فناوری و توسعه زیرساخت‌های کلیدی نیز شود.

از سوی دیگر، عضویت ایران در پیمان‌های منطقه‌ای همچون بریکس، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا ظرفیت کم‌نظیری برای گسترش همکاری‌های اقتصادی ایجاد کرده است. این سازمان‌ها با هدف کاهش وابستگی به نظام مالی غرب و ایجاد شبکه‌های تجاری مستقل از تحریم شکل گرفته‌اند و می‌توانند به ایران کمک کنند تا دسترسی خود به بازارهای بزرگ و متنوع آسیایی، اروپایی و آفریقایی را گسترش دهد. اگر سیاست‌گذاران بتوانند از این بسترها به‌طور هوشمندانه بهره‌برداری کنند، امکان افزایش تراز تجاری، جذب سرمایه و تقویت پیوندهای اقتصادی منطقه‌ای بیش از هر زمان دیگری فراهم خواهد بود.

با این حال، تحقق این اهداف نیازمند رویکردی منسجم و پایدار در سیاست خارجی و اقتصادی است. برنامه‌ریزی دقیق، مدیریت پاسخگو، تعامل مستمر با بخش خصوصی و تسهیل موانع اداری از الزامات اصلی موفقیت در این مسیر به شمار می‌رود. اقتصاد جهانی در حال بازآرایی است و جایگاه کشورهایی که بتوانند به‌موقع خود را در زنجیره‌های جدید تجاری و ترانزیتی تثبیت کنند، در آینده قدرتمندتر خواهد شد. ایران با داشتن ذخایر عظیم انرژی، ظرفیت‌های صنعتی گسترده و موقعیت ترانزیتی ممتاز، شانس آن را دارد که یکی از بازیگران تأثیرگذار این نظم اقتصادی تازه باشد.

سفر اخیر وزیر صمت به روسیه را می‌توان آغازی برای این حرکت دانست؛ حرکتی که اگر به جای وعده‌های سیاسی به توافقات اجرایی، پروژه‌های مشترک و برنامه‌های اقتصادی سنجش‌پذیر منتهی شود، می‌تواند امید تازه‌ای برای رونق صادرات، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و مقاوم‌سازی اقتصاد ملی ایجاد کند. چنین رویکردی نه تنها به خنثی‌سازی بخشی از اثر تحریم‌ها کمک می‌کند، بلکه می‌تواند فصل جدیدی از همکاری‌های پایدار اقتصادی بین ایران و قدرت‌های نوظهور را رقم بزند؛ فصلی که در آن ایران به جای مصرف‌کننده فرصت‌ها، به بازیگری فعال و تعیین‌کننده در معادلات تجاری منطقه و جهان بدل شود.

روح الله مدبر، کارشناس مسائل روسیه در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: زمانی که هیئت ایرانی در حال امضای برجام بود، دولت روسیه و وزیر امور خارجه وقت این کشور نسبت به خطرات بالقوه مکانیسم ماشه هشدار دادند و توصیه کردند ایران از پذیرش این بند خودداری کند. با این حال، تیم مذاکره‌کننده ایرانی، سندی را امضا کرد که در عمل امکان وتوی چین و روسیه را محدود می‌کرد و این نقطه‌ای بود که بعدها اثرات خود را نشان داد.

وی افزود: این هشدارها در آن زمان کمتر مورد توجه قرار گرفت و بعدها برخی مسئولان ایرانی حتی وجود چنین بندی را انکار کردند. تجربه تاریخی نشان می‌دهد که این نوع غفلت، می‌تواند تبعات بلندمدتی برای کشور داشته باشد. امروز، جریان‌های سیاسی و رسانه‌ای با تمرکز بر مکانیسم ماشه، تلاش دارند فضای نگرانی و ترس را در داخل کشور افزایش دهند، اما واقعیت این است که تهدیدات اصلی پیش‌تر رخ داده و فعال‌سازی آن در حال حاضر بیشتر ابعاد روانی و تبلیغاتی دارد تا اثر عملی جدید.

کارشناس مسائل روسیه تأکید کرد: فعال شدن مکانیسم ماشه، همزمان با تحولات منطقه‌ای، اهمیت بیشتری پیدا کرده است. دو ماه پیش در جریان جنگ تحمیلی اسرائیل علیه ایران، این ابزار به طور غیرمستقیم اثرگذار بود. اسرائیل با حمایت کامل آمریکا و کشورهای اروپایی، اقدامات نظامی و تجاوز آشکاری علیه ایران انجام داد و صدها نفر از هموطنان ایرانی شهید شدند.

مدبر تصریح کرد: بنابراین آنچه امروز تحت عنوان تهدیدهای مکانیسم ماشه مطرح می‌شود، در مقایسه با آن اقدامات پیشین، بیشتر ماهیت تبلیغاتی و روانی دارد. هدف اصلی این تبلیغات، گرفتن امتیازات بیشتر در مذاکرات از سوی برخی طرف‌ها است، اما تجربه تاریخی نشان داده که امتیازدهی بیش از حد، نه تنها تهدیدات را کاهش نمی‌دهد، بلکه ممکن است باعث تشدید فشارهای خارجی شود.

وی یکی از مهم‌ترین مسائل فعلی ایران را ضعف دیپلماسی اقتصادی و نبود برنامه‌ریزی منسجم در این حوزه دانست و ادامه داد: به عنوان مثال، هفته گذشته وزیر انرژی روسیه در تهران حضور داشت، اما به ظرفیت‌های اقتصادی این سفر به اندازه کافی توجه نشد.

کارشناس مسائل روسیه ضمن انتقاد از عملکرد سفارت ایران در روسیه، خاطرنشان کرد: بیش از هفت سال است که یک سفیر در مسکو حضور دارد، اما تراز تجاری ایران با روسیه هنوز به دو میلیارد دلار نرسیده است، در حالی که کشورهای بلاروس، ترکیه و ازبکستان ارقام قابل توجهی در صادرات به روسیه دارند.

مدبر گفت: دیپلماسی اقتصادی واقعی، نیازمند ارائه خروجی ملموس است. نبود سیستم بازخواست و نظارت باعث شده است که برخی سفیران بدون دستیابی به نتایج قابل اندازه‌گیری، سال‌ها در سمت خود باقی بمانند.

ظرفیت‌های بریکس، شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا

وی با اشاره به اینکه ایران در سازمان‌هایی همچون بریکس، شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا ظرفیت‌های قابل توجهی دارد که می‌تواند نقش مهمی در کاهش اثر تحریم‌ها و تقویت تجارت خارجی ایفا کند، گفت: این نهادها اساساً برای ایجاد شبکه‌های تجاری مستقل و عبور از محدودیت‌های بین‌المللی طراحی شده‌اند، اما نبود برنامه مناسب و مدون باعث شده ایران نتواند از این فرصت‌ها بهره‌برداری کند.

کارشناس مسائل روسیه افزود: رهبر معظم انقلاب سال‌ها پیش بر ضرورت دیپلماسی اقتصادی و استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی تأکید داشتند، اما امروز، نه برنامه مشخصی وجود دارد و نه اقدامات عملی برای تحقق این اهداف انجام شده است.

اهمیت کریدور شمال–جنوب

مدبر یکی دیگر از پروژه‌های راهبردی ایران را کریدور شمال–جنوب عنوان کرد و ادامه داد: این کریدور می‌تواند نقش مهمی در تجارت بین‌الملل و کاهش وابستگی به مسیرهای تحریمی ایفا کند. دولت روسیه حتی بودجه‌ای ویژه برای کمک به تکمیل خطوط ریلی این کریدور در داخل ایران اختصاص داده است، اما به دلیل برخی ناهماهنگی‌ها، پروژه هنوز به نتیجه نرسیده است. این وضعیت نشان می‌دهد که برای تحقق اهداف اقتصادی و تجاری، وجود یک سیستم مدیریتی یکپارچه و پاسخگو ضروری است.

وی افزود: در تمامی کشورهای پیشرفته، دیپلماسی اقتصادی به شکل تاجر محور دنبال می‌شود، یعنی تمرکز بر افزایش تراز تجاری و توسعه روابط اقتصادی است. ایران نیز می‌تواند با طراحی برنامه‌های عملی و مشخص، ظرفیت‌های موجود در کشورهای دوست و همسایه را به بهره‌برداری برساند.

کارشناس مسائل روسیه عنوان کرد: موفقیت در این حوزه نیازمند تعامل مستمر با بخش خصوصی، رفع موانع اداری و ایجاد زیرساخت‌های لازم است. اگر دولت بتواند برنامه‌ای جامع برای همکاری با روسیه، چین و سایر اعضای بریکس و شانگهای ارائه دهد، می‌تواند از تهدیدات تحریم عبور کند و فرصت‌های اقتصادی جدید ایجاد کند.

مدبر تأکید کرد: بی‌ثباتی سیاست خارجی و تغییر مسیر با تعویض دولت‌ها، فرصت‌های اقتصادی و تجاری کشور را محدود کرده است. نگاه صرف به مذاکرات با غرب و امید به حل مشکلات از طریق این مسیر، بدون بهره‌گیری از ظرفیت‌های واقعی منطقه‌ای و بین‌المللی، باعث شده ایران بخش مهمی از فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری را از دست بدهد.

لزوم توسعه روابط با کشورهای دوست و توسعه دیپلماسی اقتصادی

کارشناس مسائل روسیه ادامه داد: تجربه نشان داده که کشورهای غربی، حتی در میانه مذاکرات، تحریم‌ها و اقدامات فشار را ادامه داده‌اند و به هیچ‌وجه تضمینی برای رفع مشکلات اقتصادی وجود ندارد. بنابراین تمرکز بر روابط با کشورهای دوست و توسعه دیپلماسی اقتصادی عملی، راهبردی منطقی‌تر و مؤثرتر است.

وی خاطرنشان کرد: ایران برای عبور از تهدیدهای تحریم و فشارهای خارجی باید چند اقدام کلیدی از جمله: تدوین برنامه جامع و عملی برای دیپلماسی اقتصادی، با اهداف مشخص و قابل اندازه‌گیری، بهره‌گیری کامل از ظرفیت‌های بریکس، شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای توسعه تجارت خارجی و کاهش اثر تحریم‌ها، ایجاد مدیریت واحد و پاسخگو برای پروژه‌های راهبردی همچون کریدور شمال–جنوب، تمرکز دیپلماسی اقتصادی بر افزایش تراز تجاری و همکاری واقعی با بخش خصوصی و کشورها و رفع موانع اداری و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تسهیل صادرات و واردات، به ویژه با کشورهای دوست و همسایه را مدنظر قرار دهد.

به گزارش ایمنا، تجربه کشورهای موفق در عبور از فشارهای خارجی نشان می‌دهد که هیچ تحریم و محدودیتی نمی‌تواند در برابر برنامه‌ریزی منسجم، بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای و مدیریت پاسخگو پایدار بماند. ایران نیز با در اختیار داشتن موقعیت ژئوپلیتیکی کم‌نظیر، ذخایر عظیم انرژی، نیروی انسانی جوان و تحصیل‌کرده و پیوندهای تاریخی با شرق و جنوب جهانی، توان آن را دارد که مسیر تازه‌ای در توسعه اقتصادی بگشاید.

آینده اقتصاد کشور وابسته به تصمیم‌های امروز است؛ تصمیم‌هایی که می‌تواند ما را از وابستگی به سازوکارهای شکننده غربی دور کرده و به شبکه‌ای از همکاری‌های پایدار با قدرت‌های نوظهور و کشورهای دوست متصل سازد.

سرمایه‌گذاری بر دیپلماسی اقتصادی فعال، تکمیل پروژه‌های ترانزیتی و تقویت تعامل با بخش خصوصی می‌تواند به‌تدریج پایه‌های مقاومتی اقتصاد را مستحکم کند و فرصت‌های جدیدی برای رشد صادرات و جذب سرمایه‌گذاری فراهم آورد. نگاه بلندمدت، ثبات در سیاست‌گذاری و پرهیز از تصمیم‌های مقطعی، راهی است که بسیاری از اقتصادهای نوظهور طی کرده‌اند و امروز در جایگاه اثرگذار جهانی ایستاده‌اند. ایران نیز می‌تواند با همین منطق و اتکا بر توان داخلی و پیوندهای هوشمندانه بین‌المللی، از شرایط پرچالش کنونی عبور کند و آینده‌ای پایدارتر، متوازن‌تر و امن‌تر برای اقتصاد خود رقم بزند.