افزایش نرخ ترک تحصیل در فنی و حرفه‌ای؛ آموزش و پرورش برای این کار آماده نیست!

اطلاعات نوشت: نخستین نشست میز آموزش فنی و حرفه‌ای اندیشکده دانا با موضوع چالش‌های نوظهور و راهبردهای مواجهه در روش، سه‌شنبه ۲۴ تیرماه ۱۴۰۴ در مؤسسه اطلاعات برگزار شد.

در این نشست ضمن اشاره به شواهد ناظر بر ناترازی‌ها درباره چالش‌های نظام آموزش فنی و حرفه‌ای رسمی راه‌های مواجهه با چالش‌ها و مقابله با بحران قریب‌الوقوع گفتگو و هم‌اندیشی شد.

هدف اصلی این نشست آگاه‌سازی سیاست‌گذاران مدیران و کارشناسان حوزه ستادی از استهلاک سیاست جاری و آثار جانبی پیشرفت فناوری مربوط به هوش مصنوعی و تحولات اجتناب‌ناپذیر در بازار کار بر برنامه‌های آموزش و پرورش فنی و حرفه‌ای رسمی بود.

این نشست با نمایش گزیده‌ای از مستند «ملت در خطر» ساخته آقای مهدی جوزایی آغاز شد. در این مستند ضمن مرور تاریخچه آموزش‌های فنی  و حرفه‌ای و مهارتی در یک قرن گذشته، به تأثیر منفی دیوانسالاری نفتی بر آموزش فنی و مهارتی و تغییر پارادایم اقتصاد به سمت اقتصاد دیجیتال، عدم تناسب ظرفیت‌ها و امکانات آموزش‌های فنی و حرفه‌ای با نیاز بازار کار و وجود موانع ساختاری نظام آموزشی در مسیر تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش اشاره شده است.

افزایش نرخ ترک تحصیل در شاخه فنی و حرفه‌ای

بعد از نمایش مستند یادشده، آقای دکتر محسن کیالاشکی، رئیس گروه علوم پایه و فناوری دفتر فنی و حرفه‌ای و کاردانش و مسئول کارگروه تدوین طرح غنابخشی به برنامه ویژه مدرسه، در مطلبی با عنوان «سیمای آموزش فنی و حرفه‌ای در آیینه آمار» با اشاره به آمار و اطلاعات موجود نتیجه گرفت که اهداف کمی سیاست توسعه آموزش فنی و حرفه‌ای تحقق یافته است. اجرای سیاست ناظر بر آموزش متوسطه طی سه دهه اخیر به افزایش سهم آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در قالب دو شاخه تحصیلی منجر شد، به طوری که اکنون نسبت دانش‌آموزان شاخه های فنی و حرفه‌ای و کاردانش به ۴۳ درصد رسیده است.

با این نرخ پوشش فنی و حرفه‌ای به اهداف برنامه‌های توسعه نزدیک شده‌ایم. با وجود افزایش ثبت‌نام در شاخه فنی و حرفه‌ای، نرخ ترک تحصیل در این شاخه افزایش یافته است. شواهد موجود نشان می‌دهد که آموزش فنی و حرفه‌ای از کیفیت مطلوب برخوردار نبوده است؛ در سال ۱۴۰۲ بودجه آموزش فنی و حرفه‌ای افزایش یافت ولی بخشی از اعتبار مالی مصوب تخصیص یافته است.

توزیع دانش‌آموزان در رشته‌های تحصیلی نامتوازن است؛ بیش از ۸۰ درصد دانش‌آموزان فنی و حرفه‌ای در ۱۰ رشته، ۶۴ درصد دانش‌آموزان شاخه کاردانش در ۸ رشته، حدود ۶۵ درصد دانش این دو شاخه در ۶ گروه حرفه ای و ۸۸ درصد دختران در ۶ رشته توزیع شده‌اند؛ ۹۲ درصد از هنرستان‌های کشور تنها ۲۵ درصد و ۸ درصد از هنرستان‌ها ۷۵ از دانش‌آموزان را پوشش می‌دهند. کمبود تجهیزات به‌روز و معلم واجد صلاحیت‌های حرفه‌ای مشهود است.

ضرورت تحول در مدیریت

در ادامه نشست، آقای مهندس مصطفی آذرکیش، معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش در مطلبی تحت عنوان «تحولات جدید در مدیریت آموزش فنی و حرفه‌ای» به برخی از اقدامات وزارت آموزش و پرورش در حوزه آموزش‌های فنی و حرفه‌ای اشاره کرده و تصریح کرد که تحول در مدیریت با توجه به شرایط بازار کار، پیشرفت‌های فناوری و تغییرات اجتماعی و فرهنگی اجتناب‌ناپذیر است.

به همین دلیل تلاش‌هایی برای ادغام فناوری در آموزش، استفاده از آموزش آنلاین توجه به مهارت‌های نرم انجام می‌شود که امیدوارکننده است. به عنوان یک خبر خوب شراکت‌های صنعتی در حال افزایش است. در حال حاضر با همکاری معاونت اقتصادی وزارت کشور ۱۷۰۰ نقطه محل برای تأسیس هنرستان جوار شناسایی شده و راه‌اندازی ۸۰۰ هنرستان جوار در دستور کار است. با وزارت کار توافق شده که از ظرفیت ۶۱۴ مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای آن وزارتخانه در نوبت صبح استفاده شود و آنها هم از فضا و تجهزات ما  در نوبت بعد از ظهر استفاده کنند.

استفاده از فناوری‌های نوین در آموزش فنی و حرفه‌ای

در این نشست دکتر مهدی اسماعیلی در مطلبی با عنوان «فناوری‌های نوین و آموزش فنی و حرفه‌ای»،  ابتدا به برخی از کاستی‌های نظام آموزش فنی و حرفه‌ای از جمله موازی‌کاری در دو شاخه فنی و حرفه‌ای و کاردانش و توزیع نامتوازن دانش‌آموزان در رشته‌ها اشاره کرد و گفت در هیچ کشوری دو نظام آموزش فنی و حرفه‌ای درون‌مدرسه‌ای نداریم و تنها در کشور ما این کار عجیب انجام می‌شود. با توجه به تجاربی که دارم، ما ناچاریم دو شاخه را یکی کنیم، انعطاف درون برنامه داشته باشیم. مشارکت مختص کاردانش نیست، سنجش و ارزشیابی توسط مرجع بیرونی ضرورت دارد. اگر تغییرات صورت نگیرد، بهره وری این آموزش‌ها بسیار نازل خواهد بود.

 او در ادامه به بیان چرایی و چگونگی استفاده از فناوری‌های نوین از جمله هوش مصنوعی پرداخت و چارچوب مفهومی ارتباط فناوری‌های نوین و آموزش و تربیت فنی حرفه‌ای و مهارتی را پیشنهاد کرد.

وی ضمن اشاره به مؤلفه‌های قلمرو فناوری‌های نوین و قلمرو آموزش و تربیت فنی و حرفه‌ای و مهارتی نسبت فناوری‌های نوین با زیست‌بوم مهارت، اهداف و اولویت‌های بکارگیری فناوری‌های نوین، وضعیت مطلوب در بکارگیری فناوری‌های نوین، چالش‌ها و راهکارهای بکارگیری فناوری نوین را تعیین کرده و به نمونه‌هایی از کاربرد فناوری‌های نوین از قبیل استفاده از فناوری هوش مصنوعی با هدف ارتقاء کل‌نگری، استفاده از فناوری چاپ سه‌بعدی با هدف ارتقاء جذابیت استفاده از فناوری ساخت با رایانه با هدف شخصی‌سازی آموزش و استفاده از فناوری هوش مصنوعی با هدف ارتقاء بهره‌وری در دنیای کار اشاره کرد.

آموزش و پرورش برای آموزش‌های مهارتی آمادگی ندارد

سپس دکتر احد نویدی، دانشیار پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش و  مدیر میز آموزش فنی و حرفه‌ای اندیشکده دانا به تحول هرم شغلی در عصر جدید و چالش‌های نوظهور اشاره و تصریح کرد که در اثر پیشرفت روز افزون تکنولوژی و اتوماسیون مبتنی برهوش مصنوعی، بازار کار متحول شده و برخی از مشاغل مرتبط با آموزش‌های فنی و حرفه‌ای مرسوم از میان خواهند رفت. به عبارتی مهارت‌های شغلی سطح متوسط که در اغلب هنرستان‌های فنی و حرفه‌ای آموزش داده می‌شوند، توسط فناوری هوش مصنوعی و ربات‌های هوشمند قابل اجرا بوده و آموزش اغلب این مهارت‌ها در هنرستان‌ها قابل توجیه نیست.

از طرف دیگر، وزارت آموزش و پرورش حتی برای آموزش مهارت‌های سطح متوسط هم آمادگی ندارد. آموزش و پرورش برای ادامه سیاست جاری توجیه کافی ندارد و وقتی پایگاه داده برای پیگیری فارغ‌التحصیلان خود را ندارد، کسی نمی‌تواند ادعا کند که فارغ‌التحصیلان شاخه‌های فنی و حرفه‌ای و کاردانش شانس اشتغال بیشتری دارند. وزارت آموزش و پرورش برنامه‌ای برای نیازسنجی ندارد. ثبت‌نام از دانش‌آموزان براساس امکانات موجود انجام می‌شود. به همین دلیل بیش از ۸۰ درصد دانش‌آموزان در رشته‌هایی تحصیل می‌کنند که به تجهیزات فنی نیاز چندانی ندارند و دروس به صورت نظری آموزش داده می‌شود.

لزوم پیگیری تغییرات ساختاری

آخرین سخنران نشست آقای مهندس هادی عزیززاده دبیرکل اسبق شورای عالی آموزش و پرورش و معاون اسبق سازمان آیسسکو بود. وی در مطلبی با عنوان «بدیلی برای برنامه درسی جاری در دوره متوسطه فنی و حرفه‌ای»، برای مواجهه با چالش‌های نوظهور، ساختاری جدید و برنامه درسی بدیلی را پیشنهاد کرد. در طرح پیشنهادی او برنامه آماده‌سازی برای تربیت فنی و حرفه‌ای از دوره ابتدایی آغاز می‌شود؛ یعنی شالوده مهارت‌های شغلی در دوره ابتدایی ساخته می‌شود.

رویکرد تربیتی مبتنی بر STEM در دوره ابتدایی مطلوب است. طراحی برنامه درسی اشتغال‌محور بر اصولی مبتنی است؛ از جمله آنها می‌توان به آشنایی با مشاغل ترویج یادگیری مبتنی بر پروژه یادگیری مادام‌العمر و خودرهبری در یادگیری مشاوره و راهنمایی شغلی ارزش‌گذاری به آموخته‌های خارج از مدرسه، نوسازی مستمر برنامه‌های درسی، نوسازی مربیان و تجهیزات، پرهیز از طبقه‌بندی وجداسازی دانش‌آموزان در انواع مدرسه یا در رشته‌های مختلف، توسعه مهارت‌های پایه یادگیری مبتنی بر کار و یادگیری در محیط کار اشاره کرد. التزام به این اصول در نظام فعلی مقدور نیست و مستلزم تغییر ساختار است.

در طرح پیشنهادی دروس مشترک برای تربیت، هویت مشترک در نظر گرفته شده است و دروس اختصاصی برای تربیت مؤلفه اختصاصی یا هویت فردی در نظر گرفته شده است. دروس مشترک به صورت سالی برای همه دانش‌آموزان در مدرسه ارائه می‌شود. دروس اختصاصی، انتخابی است که به صورت واحدی قابل اجراست. برای اجرای طرح پیشنهادی ساختار اداری هم باید تغییر یابد و مدارس به صورت مجتمع آموزشی سازماندهی شوند. طرح پیشنهادی در چاپ جدید کتاب «مدرسه خویش‌بال» به طور تفصیلی معرفی شده است.