اعتماد اجتماعی را بازسازی کنید
روزبه کردونی – رورنامه اطلاعات: آیین گرامیداشت صدمین سال انتشار روزنامه اطلاعات تنها یک مراسم یادبود نبود؛ بلکه صحنه‌ای بود برای گفت‌وگو و طرح سه نگاه کلیدی. عبدالرضا ایزدپناه، مدیرمسئول...
روزبه کردونی – رورنامه اطلاعات: آیین گرامیداشت صدمین سال انتشار روزنامه اطلاعات تنها یک مراسم یادبود نبود؛ بلکه صحنه‌ای بود برای گفت‌وگو و طرح سه نگاه کلیدی. عبدالرضا ایزدپناه، مدیرمسئول روزنامه، از «گفتمان کاهش رنج» سخن گفت و سه سرچشمه اصلی آن را برشمرد: رنج ناشی از جهل، رنج ناشی از معیشت و رنج ناشی از بوروکراسی. سیدرضا صالحی‌امیری، وزیر میراث فرهنگی، هشدار داد که افول و فروپاشی اخلاقی ریشه بسیاری از مشکلات امروز جامعه است و قانون نمی‌تواند جایگزین اخلاق شود. و محمدرضا نوروزپور، معاون مطبوعاتی وزیر ارشاد، با تمایز میان روزنامه‌نگاری وظیفه‌گرا، پیامدگرا و فضیلت‌گرا، بر ضرورت بازگشت به روزنامه‌نگاری فضیلت‌گرا تأکید کرد.
این سه نگاه، سه رویکرد مهم‌اند که اگر در سیاست‌گذاری و عرصه عمومی جدی گرفته شوند، می‌توانند بخشی از بار بی‌اعتمادی را بکاهند و زمینه حرکت تدریجی جامعه به سوی اصلاح را فراهم کنند.
گفتمان به‌مثابه کنش اجتماعیگفتمان صرفاً واژه یا متن نیست؛ کنش اجتماعی است. هر گفتمان با بازنمایی واقعیت، آن را بازسازی یا دگرگون می‌کند. وقتی از «کاهش رنج» سخن می‌گوییم، این یک شعار انتزاعی نیست؛ بلکه فراخوانی است به اقدام: به تغییر در سیاست‌گذاری، به اصلاح در اداره، به شفافیت در تصمیم‌گیری و به بازاندیشی در رفتار روزمره ما.گفتمان می‌تواند جامعه را از وضعیت تردید و تعلیق بیرون آورد. تعلیق زمانی شکل می‌گیرد که مردم میان وعده و عمل فاصله ببینند. اما اگر گفتمان کاهش رنج در عمل تحقق یابد — اگر بوروکراسی گره‌های کوچک را بگشاید، اگر با مردم صریح و صادقانه سخن گفته شود، اگر عدالت معیشتی مبنای تصمیم‌ها باشد — جامعه احساس می‌کند در حال حرکت است. و حرکت، همان سرچشمه امید است.
اخلاق، مسئولیت و عبور از دام‌های سیاست‌گذاری
فروپاشی اخلاقی را می‌توان ریشه بسیاری از بحران‌های امروز دانست. هر جا که اخلاق غایب باشد، قوانین و مقررات به جای آنکه ابزار خدمت باشند، به پوششی برای تعلل و بی‌عملی بدل می‌شوند. اخلاق در این معنا چیزی انتزاعی نیست؛ بلکه همان حس مسئولیت در برابر مردم است. اخلاق یعنی مسئول و مدیر بداند جایگاه او برای حل مشکلات مردم است، نه تداوم مناسک اداری یا نمایش اقتدار.در حوزه اداری، اخلاق زمانی معنا پیدا می‌کند که تصمیم‌گیران و کارگزاران به نتیجه‌گرایی رو آورند؛ یعنی ارزش هر سیاست یا اقدام نه در شکل و ظاهر، بلکه در اثر واقعی آن بر زندگی مردم سنجیده شود.حل مسائل مردم، حتی در کوچک‌ترین ابعادش، نشانه عینی اخلاق در سیستم اداری است. وقتی یک مجوز ساده بدون معطلی صادر می‌شود، وقتی یک نامه اداری بی‌پاسخ نمی‌ماند، یا وقتی کارمند اداری با احترام و مسئولیت‌پذیری با ارباب‌رجوع سخن می‌گوید، اینها همه چهره‌های زنده اخلاق‌اند. به همین دلیل است که راستگویی در گفتار و شفافیت در عمل نشانه ضعف نیست؛ بلکه نشانه همان اخلاق مسئولانه‌ای است که می‌تواند اعتماد از دست‌رفته را بازسازی کند. از منظر ادبیات سیاست‌گذاری عمومی، دو تهدید ناپیدا می‌تواند نظام تصمیم‌گیری را فرسوده کند:
• توهم اعتبار (Validity Illusion): پدیده‌ای که طی آن، یک سیاست یا تصمیم صرفاً به دلیل ظاهر قانونی یا تأیید نهادی یا تایید سیاسی یا سیاستی معتبر تلقی می‌شود، بی‌آنکه کارآمدی واقعی آن در میدان عمل سنجیده شود. در این حالت، مشروعیت شکلی با اثربخشی واقعی خلط می‌شود و نظام تصمیم‌گیری به «ظاهر» راضی می‌ماند، نه به «نتیجه.
• وابستگی به مسیر (Path Dependency ): گرفتار شدن در تکرار مسیرهای گذشته، حتی زمانی که شرایط تغییر کرده است؛ وضعیتی که سیاست‌گذاری را از انعطاف و نوآوری بازمی‌دارد و آن را اسیر عادت و تکرار می‌کند. یکی از معانی اخلاق در معنای عمیق خود یعنی گریز از این دام‌ها: یعنی صداقت در پذیرش ناکارآمدی‌های گذشته و شجاعت در گشودن مسیرهای تازه برای حل مسائل مردم.
قهرمان معمولی؛ روایت امید
قهرمان این گفتمان، شخصیت خارق‌العاده یا اسطوره‌ای نیست. قهرمان همه کسانی هستند که وظیفه خود را درست انجام می‌دهند. کارمندی که پرونده مردم را بی‌بهانه معطل نمی‌کند، معلمی که با عشق درس می‌دهد، پرستاری که با خستگی هم کنار بیمار می‌ایستد، کارگری که با تلاش خود چرخ تولید را به حرکت درمی‌آورد ـ اینها چهره‌های واقعی قهرمانی در ایران امروزند.امید درست از دل همین کنش‌های کوچک اما صادقانه ساخته می‌شود. جامعه زمانی اعتمادش را بازمی‌یابد که ببیند هر کس در جایگاه خود، وظیفه‌اش را به‌خوبی انجام می‌دهد. قهرمان معمولی همان کسی است که بار مسئولیت خویش را زمین نمی‌گذارد؛ و از جمع همین مسئولیت‌های کوچک، آینده‌ای بزرگ برای ایران ساخته خواهد شد.
راهبردهای عبور از تعلیق
برای آنکه گفتمان کاهش رنج به واقعیت بدل شود، چند مسیر باید جدی گرفته شود:
۱. حل مسائل کوچک بوروکراسی؛ گره‌های روزمره زندگی مردم همان‌جاست که اعتماد شکل می‌گیرد.
۲. ترکیب اخلاق و قانون؛ اخلاق معیار باشد و قانون ابزار تحقق آن.
۳. روایت قهرمانان روزمره؛ همه کسانی که بی‌ادعا وظیفه‌شان را انجام می‌دهند.
۴. فضیلت‌گرایی در عمل عمومی؛ همه نهادها باید حقیقت‌جو و اخلاق‌محور باشند، نه صرفاً بازتاب‌دهنده منافع مقطعی.
۵. گفت‌وگوی صریح و صادقانه؛ با مردم، با نیروهای اداری و با همه کنشگران عرصه عمومی. گفت‌وگو همان جایی است که اعتماد بازسازی می‌شود و تصمیم به عمل بدل می‌گردد.
جمع‌بندی
گفتمان کاهش رنج، اگر به معنای فرکلافی آن درک شود، یک کنش اجتماعی است: راهی برای عبور از تعلیق و ورود به میدان عمل. سه رویکردی که در نشست اخیر اطلاعات مطرح شد ـ کاهش رنج، هشدار درباره فروپاشی اخلاقی، و فضیلت‌گرایی در عرصه عمومی ـ اگر در سیاست‌گذاری و عرصه عمومی جدی گرفته شوند، می‌توانند به تدریج اعتماد اجتماعی را بازسازی کنند. آینده ایران، نه در وعده‌های بزرگ، بلکه در راستگویی، شجاعت و کنش‌های کوچک قهرمانان معمولی ساخته خواهد شد.