اصلاح حکمرانی آب؛ راهی برای عبور از خشکسالی‌های متوالی
به گزارش اطلاعات نیوز، فصل پاییز در حالی آغاز می‌شود که با وجود ۱۹ میلیارد و ۱۶۰ میلیون مترمکعب آب ذخیره‌شده در سدهای کشور، ۳۷ درصد ظرفیت مخازن سدها پر و ۶۳ درصد این ظرفیت خالی است.وضعیت سدهای مهم و...
به گزارش اطلاعات نیوز، فصل پاییز در حالی آغاز می‌شود که با وجود ۱۹ میلیارد و ۱۶۰ میلیون مترمکعب آب ذخیره‌شده در سدهای کشور، ۳۷ درصد ظرفیت مخازن سدها پر و ۶۳ درصد این ظرفیت خالی است.
وضعیت سدهای مهم و بزرگ کشور در هفته‌های پایانی سال آبی جاری حکایت از آن دارد که ۱۹ سد با پرشدگی کمتر از ۱۵ درصد به استقبال سال آبی جدید می‌روند.
بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده در ۳۵۷ روز ابتدایی سال آبی جاری (از ابتدای مهر ۱۴۰۳ تا بیست‌ودوم شهریور ۱۴۰۴) در مجموع ۲۴ میلیارد و ۴۸۰ میلیون مترمکعب آب وارد سدهای ایران شده که نسبت به ورودی ۴۲ میلیارد و ۶۰ میلیون مترمکعبی آب به سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته ۴۲ درصد کاهش نشان می‌دهد. عباس علی‌آبادی؛ وزیر نیرو نیز به تازگی اعلام کرد: ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و در پایان یک دوره خشکسالی پنج‌ساله هستیم، پیش‌بینی‌ها برای سال آبی آینده امیدوارکننده نیست، در چنین شرایطی نیازمند همراهی مردم برای مدیریت مصرف آب هستیم.
از سوی دیگر عیسی بزرگ زاده؛ سخنگوی صنعت آب با استناد به گزارش‌های سازمان هواشناسی و بررسی‌های شرکت مدیریت منابع آب ایران اعلام کرد: وقتی از وقوع بارش‌های زیرنرمال پاییز صحبت می‌کنیم، در واقع پاییزی خشک و کم‌بارش در راه است و انتظار بارش‌های مؤثرتر پاییزی را در اواخر آبان و آذر داریم بنابراین در دو ماه پیش‌رو، همراهی مردم در مصرف درست آب می‌تواند در کاهش تنش‌های آبی بسیار مؤثر باشد.
به گفته کارشناسان دلایل مختلف از جمله موقعیت جغرافیایی، تغییرات اقلیمی، مدیریت نادرست منابع آب، رشد جمعیت و توسعه ناپایدار کشاورزی در شکل‌گیری بحران آب نقش دارند با این حال راهکارهایی مانند بهبود مدیریت منابع آب، توسعه فناوری‌های نوین می‌توانند برای کاهش پیامدهای این بحران کاربردی باشند.
سجاد انتشاری؛ دکترای مدیریت منابع آب و دبیر هیئت اندیشه‌ورز «آب» بنیاد نخبگان اصفهان در این گفت‌وگو از چشم‌انداز بارش‌ها و منابع آب و راهکارهای اصلاح مدیریت و حکمرانی در بخش آب سخن می‌گوید، متن کامل این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید:
ایمنا: با توجه به پیش‌بینی پاییز خشک و خالی بودن بخشی از ظرفیت سدهای کشور، وضعیت منابع آب را در آینده چگونه ارزیابی می‌کنید و چگونه می‌توان پیامدهای بحران آب را مدیریت کرد؟
انتشاری: آمارها نشان می‌دهد که در سال جاری به طور تقریبی یک سال بسیار خشک داشته‌ایم، یعنی بارش‌ها در کل کشور ۴۰ درصد کمتر از میانگین بلندمدت و در حوضه زاینده رود نیز حدود ۳۰ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده است، بنابراین سالی داشته‌ایم که بارش آن، به آمار بارش یکی از خشک‌ترین سال‌ها نزدیک است، این به آن معنی است که میزان بارش امسال نزدیک به میزان بارش حداقلی در طول چند دهه قبل است.
البته این گونه نیست که هر سال وضعیت به همین شکل باشد بلکه به طور قطع سال‌های آینده وضعیت بهتر می‌شود، شرایط کنونی مربوط به نوسانات اقلیمی بوده که بدیهی است. این گونه تلقی نشود که همیشه شرایط به همین شکل خواهد بود؛ نوسانات اقلیمی خاصیت طبیعت هست که در برخی سال‌ها خشک و برخی سال‌ها در آب هستند و اگر مدیریت و حکمرانی آب بهبود پیدا کند، می‌توانیم در بلندمدت این نوسانات اقلیمی را مدیریت کنیم یعنی هر سال یک حد نرمالی از منابع آب را در اختیار داشته باشیم.
نکته اینجاست که در بلندمدت نیازمند بهبود و اصلاح حکمرانی و مدیریت آب هستیم تا بتوانیم در سال‌های تر و پرآب، آب بیشتری در منابع آب زیرزمینی و همچنین سدها ذخیره کنیم و در سال‌های خشک مثل امسال از ذخیره آب سال‌های تر استفاده کنیم اما در کوتاه مدت یکسری اقدامات موقت می‌توان برای کاهش مصرف آب انجام داد تا امسال را با تنش کمتری بگذرانیم.
ایمنا: به نظر شما شرایط کنونی مربوط به نوسانات اقلیمی است؟
انتشاری: بله، اینکه برخی از این مسئولان اعلام می‌کنند که تهران و اصفهان آب ندارد و این وضعیت را همیشگی القا می‌کنند، نشان‌دهنده این است که ذهنشان تحت تأثیر شرایط کوتاه مدت کنونی قرار گرفته است در حالی که این وضعیت گذرا است. به عنوان مثال سال ۹۸ که سال پرآبی بود هیچ منبعی اعلام نکرد که سال پرآبی داشتیم تنها در خشکسالی‌ها این موضوعات گفته می‌شود و ذهن افراد جامعه ناخودآگاه به این سمت می‌رود که وضع بارش‌ها بد شده و آب نیست، در حالی که بر اساس آمار بلند مدت، متوسط بارش‌ها خیلی کاهش پیدا نکرده و فقط نوع بارش‌ها از برف به باران تغییر یافتن است البته نوسانات داریم هر سال مقدار بارش کم و زیاد می‌شود.
ایمنا: اصلاح حکمرانی آب چگونه ممکن است؟
انتشاری: اگر بلندمدت فکر می‌کنیم، حکمرانی آب در کشور ما نیازمند این است که مشارکتی شود، هنوز به اندازه کافی تجربه‌های خوب مشارکتی در کشور وجود ندارد و با اینکه طبق قانون برنامه هفتم بایستی مدیریت آب در بسیاری از دشت‌ها و شبکه‌های آبیاری با مشارکت کشاورزان انجام شود، این موضوع محقق نشده زیرا ظرفیت‌سازی لازم در دولت انجام نشده و این روند شکل نگرفته است که مدیریت آب مشارکتی شود در حالی که یکی از ضروریات حل مسئله آب در کشور، مشارکتی و توانمندشدن بهره برداران و ذی نفعان است تا دولت نیز بتواند نقش نظارتی و مدیریتی خود را ایفا کند البته چالش‌هایی در این زمینه وجود دارد که یکی از این چالش‌ها اقتدار است یعنی وزارت نیرو از یک سو در بین بقیه دستگاه‌ها و در حاکمیت اقتدارش را از دست داده است و از سوی مقابل اشتباهاتی دارد که مجموع این‌ها، حکمرانی را متزلزل کرده است.
ایمنا: با توجه به در پیش بودن پاییز کم‌بارش، چه اقداماتی برای مدیریت منابع آب لازم است؟
انتشاری: اقدامات لازم را می‌توان به دو دسته کوتاه‌مدت و بلندمدت تقسیم کرد، در کوتاه‌مدت می‌توان با روش‌هایی در زمینه مدیریت مصرف اقدام کرد، از جمله مدیریت فشار در شبکه‌های آب شهری که این اقدام هم هدررفت را کاهش می‌دهد و هم مصرف آب را پایین می‌آورد. همچنین در کوتاه مدت می‌توان درصدی از مصرف آب بخش کشاورزی در بالادست حوضه زاینده رود را کاهش داد تا آب بیشتری برای پاییز و مصرف شرب مردم ذخیره شود. این موارد بخشی از اتفاقاتی است که باید در کوتاه مدت بیفتد در بقیه حوضه‌های آبریز و استان‌های کشور نیز همین موضوع وجود دارد به ویژه در مناطقی که کشاورزی وجود دارد، اکنون فصل آبیاری باغات رو به پایان است اما تا اواسط مهر همچنان موضوع آبیاری باغات وجود دارد و مقداری کم کردن مصرف باغات ضربه‌ای به کشاورزی وارد نمی‌کند اما برای تأمین آب شرب و نیاز صنعت می‌تواند کمک کننده باشد.
ایمنا: بخش کشاورزی در مصرف آب تأثیر دارد؟
انتشاری: پرمصرف بودن بخش کشاورزی در کل کشور صحبت درستی است اما در حوضه زاینده رود مصرف آب کشاورزی خیلی زیاد نیست، به ویژه در پایین‌دست زاینده‌رود که آمار نشان می‌دهد کمتر از ۵۰ درصد مصارف آب در زمینه کشاورزی است، یعنی در این حوضه شرب سهم زیادی دارد و بقیه مصارف نیز مربوط به انتقال به دیگر استان‌ها و موضوع برداشت‌های دیگر است در نتیجه سهم کشاورزی در پایین‌دست زاینده رود بسیار اندک است اما در کل کشور سهم مصرف بالای ۷۰ درصدی آب در بخش کشاورزی مطرح می‌شود که موضوع درستی است.
ایمنا: این روزها که موضوع شدت گرفتن بحران آب و فرونشست زمین در اصفهان مطرح است، چه راهکارهایی برای مدیریت آن وجود دارد؟
انتشاری: اگر بخواهیم راهکارهای حل بحران فرونشست را بررسی کنیم باید به این موضوع توجه کنیم که فرونشست زمین در اصفهان به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی رخ داده است، این پدیده نیز به دو دلیل اتفاق می‌افتد که یکی از آنها خشک شدن رودخانه زاینده‌رود به عنوان اصلی ترین منبع تغذیه آبخوان بوده و دیگری برداشت‌هایی است که از طریق چاه در حال اتفاق افتادن است، این دو عامل باید مدیریت کنترل شود تا پدیده فرونشست متوقف شود.
ایمنا: آیا این اقدامات سخت و پیچیده هستند که تاکنون انجام نشده است؟
انتشاری: بالاخره این کار با چالش‌های زیادی همراه است ولی چاره‌ای نداریم جز اینکه این مسیر سخت را طی کنیم. به عنوان مثال اگر بخواهیم چاه‌هایی که در سال‌ها حتی دهه‌های قبلی چه به شکل مجاز و پروانه‌دار و چه غیرمجاز حفر شدند را ببندیم یا مصارف آنها را کاهش دهیم، این کار بسیار دشواری است و پیچیدگی‌های اجتماعی زیادی را به دنبال دارد زیرا معیشت کشاورزان به برداشت آب از این چاه‌ها وابسته است و از سوی دیگر پیچیدگی‌های حقوقی دارد زیرا قوانین بازدارنده‌ای برای جلوگیری از برداشت آب از منابع زیرزمینی وجود ندارد بنابراین همچنان شاهد حفر چاه‌های غیرمجاز جدید هستیم.
از سوی دیگر جلوگیری از برداشت آب از منابع زیرزمینی می‌تواند همراه با طرح‌های اقتصادی انجام شود، بدین معنی که معیشت با کسب و کار جایگزین برای کشاورزان ایجاد کرد یا به مرور مدل توسعه اقتصادی یک منطقه تغییر پیدا کند.
ایمنا: وزیر نیرو اعلام کرده پیش بینی برای سال آبی آینده امیدوارکننده نیست، این موضوع چه تأثیری بر وضعیت منابع آب خواهد داشت؟
انتشاری: باید به این موضوع توجه کنیم که سازمان هواشناسی نمی‌تواند بیشتر از سه ماه آینده را پیش بینی کند و پیش بینی سه ماهه نیز خطا دارد. داده‌هایی که برای سه ماه آینده اعلام می‌شود تا حدود ۶۵ درصد احتمال وقوع دارد، بنابراین هر منبعی که از اکنون درباره وضعیت بارندگی سال آبی ۱۴۰۴ تا ۱۴۰۵ یعنی از مهر امسال تا شهریور سال آینده اظهار نظر کند این پیش‌بینی دارای اعتبار و تأیید کارشناسی نخواهد بود. افراد حداکثر می‌توانند درباره وضعیت بارش در پاییز پیش رو اظهار نظر کنند که همان نیز با خطا همراه است، ولی ممکن است در زمستان آینده بارش‌ها بهتر از امسال باشد.
با توجه به پیش بینی پاییز کم بارش، برای صرفه جویی آب در این چند ماه و گذراندن این سال خشک، می‌توان کشاورزی در بالادست رودخانه زاینده‌رود را محدود و کنترل کرد.
ایمنا: روش‌هایی مانند بازچرخانی آب و تصفیه آب تا چه اندازه قابل توجه و اجرا هستند؟
انتشاری: این اقدامات هم لازم است که انجام شود اما در برنامه بلندمدت قرار می‌گیرند که تا اندازه زیادی نیز در حال انجام هستند. زیرا اکنون تصفیه خانه پساب داریم ولی چون حکمرانی در منابع ضعیف است، پساب این تصفیه خانه‌ها به جای اینکه صرف جبران کمبودهای قبلی شود گاهی دوباره به سمت توسعه یا مصارف جدید می‌رود.