آب در زمین‌های کشاورزی همچنان هدر می‌رود
لعیا نورانی زنوز – روزنامه اطلاعات| آبیاری سنتی، به عنوان یکی از روش‌های دیرینه در آذربایجان غربی، سال‌هاست که پشتوانه اصلی کشاورزان این منطقه برای تولید محصولات و حفظ معیشت خانواده‌ها بوده...
لعیا نورانی زنوز – روزنامه اطلاعات| آبیاری سنتی، به عنوان یکی از روش‌های دیرینه در آذربایجان غربی، سال‌هاست که پشتوانه اصلی کشاورزان این منطقه برای تولید محصولات و حفظ معیشت خانواده‌ها بوده است.این روش که بر پایه دانش بومی و تجربه نسل‌های گذشته شکل گرفته، همواره با شرایط اقلیمی و منابع طبیعی سازگار بوده و کمک کرده است تا کشاورزی در این منطقه با حداقل امکانات هم ادامه پیدا کند، اما این شیوه امروزه با کاهش بارش‌ها و افت سطح منابع زیرزمینی آب، با چالش‌های جدی مواجه شده است.
در شیوه‌های سنتی آبیاری، هدررفت آب به دلایلی مانند تبخیر بالا، نفوذ نامناسب آب به عمق خاک، نشت از کانال‌های انتقال و مدیریت ناکارآمد مصرف، قابل توجه است که نه فقط منابع آبی استان را تحت فشار قرار داده بلکه باعث کاهش بهره‌وری در کشاورزی و آسیب دیدن تولیدات شده است و به همین دلیل، کشاورزان و مسئولان بیش از پیش نگران حفظ تعادل سنت و نیازهای روزافزون آبی شده‌اند.
یکی از کشاورزان در گفتگو با خبرنگار ما می‌گوید: از کودکی با همین روش‌ها زمین‌هایمان را آبیاری کرده‌ایم، اما هر سال با کم‌آبی بیشتری دست و پنجه نرم می‌کنیم. دلمان می‌خواهد راه بهتری پیدا کنیم، اما امکانات و دانش آن را کافی نداریم.
کشاورز دیگر ارومیه‌ای می‌گوید: آبیاری قطره‌ای خوب است، اما هزینه‌اش سر به فلک می‌زند. کشاورزی برای ما درآمدی ندارد که بخواهیم چنین سیستم‌هایی را نصب کنیم؛ همه سودها را واسطه‌ها می‌برند و ما فقط زحمتش را می‌کشیم و با ضرر محصولات‌مان را می‌فروشیم .
این جملات، تصویری روشن از واقعیتی است که در لایه‌های پنهان کشاورزی سنتی استان جریان دارد؛ جایی که بحران آب و واسطه‌گری همزمان فشار مضاعفی بر دوش کشاورزان می‌گذارد.
بدون تردید مدیریت بهینه منابع آبی در آذربایجان غربی که حدود ۳۲ درصد از ساکنان آن مستقیم از بخش کشاورزی ارتزاق می‌کنند، نیازمند نگاهی جامع‌نگر و سیاستگذاری‌های حمایتی است؛ نگاهی که در آن نقش کشاورز نه به عنوان مصرف‌کننده صرف آب، بلکه به عنوان حلقه‌ای مهم در زنجیره امنیت غذایی کشور دیده شود .
معاون مدیریت آب و خاک و امور فنی مهندسی جهاد کشاورزی آذربایجان غربی در گفتگو با «اطلاعات» می‌گوید: استفاده از روش‌های سنتی و غرقابی، برخی از دشت‌های ممنوعه را به دشت‌های ممنوعه بحرانی بدل کرده است.
سعید سپه‌پور می‌افزاید: در روش سنتی، بخش زیادی از آب به دلیل تبخیر، نفوذ عمقی و روان‌آب‌های سطحی هدر می‌رود. همچنین، عدم یکنواختی در توزیع آب، فرسایش خاک و نیاز بالا به نیروی انسانی از دیگر مشکلات این سیستم‌ها است. در شرایطی که منابع آبی استان محدود است، ادامه استفاده از روش‌های سنتی فشار مضاعفی بر منابع زیرزمینی آب وارد می‌کند و می‌تواند موجب کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی و فرونشست زمین در برخی مناطق شود .
وی ادامه می دهد:اکنون با وجود بحران شدید کم‌آبی در حوزه زرینه‌رود که بخش عمده آب ورودی به دریاچه ارومیه را تأمین می‌کند، حجم قابل توجهی از آب تأمین شده از سد به آذربایجان شرقی منتقل می‌شود.
سپه‌پور تاکید می کند: تغییرات اقلیمی سبب شده است روند ذوب برف در ارتفاعات تغذیه‌کننده رودهای استان تحت تأثیر قرار گیرد و این روند، ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه و افزایش دمای هوا، سرعت گرفته است. کاهش چشمگیر ذخایر برف و کاهش بارش‌ها، موجب افت زودهنگام دبی رودخانه‌های استان شده است و همچنین تغییر الگوی وزش بادها در حوزه آبریز دریاچه، باعث بی‌نظمی بادها و در نتیجه تبخیر بیشتر از سطح منابع آبی و خاکی استان شده است.سپه‌پور، به فشار ناشی از دریاچه ارومیه بر منابع زیرزمینی آب اشاره می‌کند و می‌گوید: تخلیه بیش از حد آب از آبخوان‌ها، موجب نفوذ آب شور دریاچه ارومیه به آبخوان‌های آب شیرین شده و کیفیت منابع آب را به شدت کاهش داده است.
وی ادامه می دهد: با توجه به میانگین بارش‌های جوی و منابع آبی تجدیدپذیر استان، میزان آب قابل استحصال در بهترین شرایط حدود ۲.۸ میلیارد مترمکعب است که پیش‌بینی می‌شود امسال با کاهش آن مواجه باشیم تله اهمیت مدیریت درست منابع آب را دوچندان می‌کند.
سپه‌پور با اشاره به شرایط نگران‌کننده منابع آب در بالادست حوزه‌های آبریز آذربایجان غربی می‌دارد: نبود مدیریت منابع آب در سرچشمه‌های رودخانه‌های «روضه‌چای» و «شهرچای» و همچنین اتلاف قابل توجه آب بر اثر تله‌اندازی در دشت‌های ترگور، مرگور و مناطق غربی ارومیه از چالش‌های جدی در مسیر مدیریت منابع آب به شمار می‌رود که بر ضرورت اجرای روش‌های نوین و هوشمند آبیاری در استان به‌عنوان اقدامی استراتژیک، تأکید دارد.
وی می افزاید: بیلان منفی دشت‌های عمده استان که می‌توان به نقش چاه‌های غیرمجاز در حوزه آبریز دریاچه ارومیه اشاره کرد، مشکلاتی مانند کاهش آبدهی چاه‌های مجاز عمیق و نیمه عمیق، برهم خوردن تخلخل سفره‌های زیرزمینی آب، نشست زمین در مناطق با برداشت اضافه و کاهش حجم آبخوان‌ها در نتیجه نشست را به وجود آورده است که با برنامه‌ریزی‌های اصولی و علمی می‌توان بر این مشکلات فائق آمد.
راهکار چیست؟
با توجه به شدت یافتن بحران کم‌آبی در آذربایجان غربی و از جمله کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، خشک شدن منابع سطحی و فشار فزاینده بر بخش کشاورزی و تأمین آب شرب، ادامه روند فعلی می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد و این وضعیت ضرورت بازنگری در شیوه‌های مدیریت منابع آب را دوچندان کرده است. حال این پرسش اساسی مطرح می‌شود که راهکار چیست؟
تدوین برنامه جامع
رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌غربی از تدوین برنامه جامع تحول در بخش کشاورزی با رویکرد کاهش مصرف آب خبر می‌دهد و می‌گوید: توسعه زنجیره‌های تولید و ارزش محصولات کم‌آب‌بر از قبیل حبوبات، همراه با تمرکز بر بازار فروش آن‌ها، از اولویت‌های اجرایی بخش کشاورزی استان است.
محمدرضا اصغری، ادامه می‌دهد: استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری تا ۷۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی و حدود ۴۰ درصد به افزایش محصول کمک می‌کند.
معاون مدیریت آب و خاک و امور فنی مهندسی جهاد کشاورزی آذربایجان غربی هم توضیح می‌دهد: با توجه به وجود ۱۲۶هزار هکتار باغ‌های آبی، ۳۰۲هزار هکتار زراعت آبی و ۴۱۸هزار هکتار اراضی دیم در استان، توسعه روش‌های نوین آبیاری اهمیت دوچندانی دارد.
سپه‌پور تاکید می کند: اجرای شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی در غرب و شمال‌غرب کشور در سطح استان به میزان ۶۱ هزار و ۷۵۰ هکتار با پیشرفت فیزیکی بیش از ۹۵ درصد، اجرای شبکه‌های آبیاری از جمله در شبکه نازلو ارومیه، شبکه نوروزلوی میاندوآب، شبکه دشت مهاباد، شبکه دشت حسنلو در نقده، شبکه دشت قره‌باغ ارومیه و شبکه زولای سلماس در حدود ۶۵۰۰ هکتار و اجرای روش‌های نوین آبیاری در بیش از ۷۲ هزار هکتار از اراضی خرده مالکی که با تسهیلات بلاعوض دولتی و آورده‌های شخصی انجام گرفته، از جمله اقداماتی است که سازمان تلاش کرده است وظیفه خود را در حفظ منابع آب ایفا کند.
وی با اشاره به اینکه آذربایجان غربی جزو استان‌های پیشرو در اجرا و بهره‌برداری از شبکه‌های آبیاری تحت فشار است، می افزاید: امسال به ازای اجرای یک هکتار روش آبیاری قطره‌ای مبلغ ۱۰۲۹ میلیون ریال، سیستم آبیاری بارانی مبلغ ۷۱۸ میلیون ریال، کم فشار ۲۹۰ میلیون ریال و زیر سطحی ۲۰۰۰ میلیون ریال کمک‌های بلاعوض دولتی به کشاورزان متقاضی با اولویت نوبت و به فرایند اجرا (نه به خود کشاورز) پرداخت شده است.
به گفته سپه‌پور، تاکنون بیش از ۱۴۵هزار هکتار از اراضی استان به روش‌های نوین آبیاری مجهز شده‌اند و هم‌اکنون احداث مزرعه الگویی آبیاری هوشمند در دست اجراست و بخش دیگری از اراضی زراعی هم با استفاده از نوار تیپ تحت پوشش آبیاری قرار گرفته‌اند که با استقبال کشاورزان مواجه شده است و بر اساس آمار موجود، ۸۰تا ۸۵درصد از اراضی زیر کشت سبزی و صیفی با این روش آبیاری می‌شوند.
وی ادامه می دهد: درباره اراضی‌ای که به لحاظ فنی شرایط لازم را برای اجرای سیستم آبیاری نوین ندارند، اجرای عملیات تسطیح می‌تواند به افزایش راندمان آبیاری کمک کند. تاکنون حدود ۱۲هزار هکتار از اراضی، عمدتاً در شهرستان‌های میاندوآب و پلدشت، زیر پوشش این عملیات قرار گرفته‌اند، اما با قطع اعتبارات، این طرح با کمک دولت انجام نمی‌شود.
واقعیت‌های امروز کشاورزی آذربایجان غربی حکایت از چالشی جدی و پیچیده دارد؛ چالشی که ریشه در محدودیت‌های منابع آبی، روش‌های سنتی و مشکلات اقتصادی کشاورزان دارد. آبیاری سنتی با همه ظرفیت‌ها و تاریخچه ارزشمندش، دیگر پاسخگوی نیازهای روز نیست و هدررفت قابل توجه آب در این سیستم‌ها، فشار مضاعفی بر منابع آبی استان وارد می‌کند، که ضروری است برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران با رویکردی جامع و مشارکتی، زمینه را برای بهبود مدیریت منابع آب فراهم آورند تا هم امنیت غذایی استان تضمین شود و هم منابع حیاتی آب برای نسل‌های آینده حفظ شود.
بی تردید آینده کشاورزی در استان آذربایجان غربی در گرو تصمیمات امروز است؛ تصمیماتی که اگر با مشارکت واقعی کشاورزان و حمایت‌های عملی از آنان همراه شود، می‌تواند امید را به این زمین‌های کهن کشاورزی بازگرداند.