درباره جمعیت ایران چه می‌دانیم؟
محمد میرزایی* – روزنامه اطلاعات: روند تغییر و تحولات جمعیتی، پویایی و پیچیدگی هایی دارد که باید بر اساس مبانی علمی و توسط جمعیت شناسان خبره ارزیابی و درباره آنها اظهار نظر شود. کشور ما به خاطر...
محمد میرزایی* – روزنامه اطلاعات: روند تغییر و تحولات جمعیتی، پویایی و پیچیدگی هایی دارد که باید بر اساس مبانی علمی و توسط جمعیت شناسان خبره ارزیابی و درباره آنها اظهار نظر شود. کشور ما به خاطر انبوه متولدان دهه شصت اینک در مرحله پنجره جمعیتی قرار گرفته که نوسانات ساختار سنی جمعیت از بارزترین ویژگی‌های آن است. هنگامی که اواخر دهه ۱۳۸۰ موج دهه شصتی ها به نقطه اوج ازدواج و فرزندآوری (۲۰ تا ۳۰ سالگی) رسیدند، میزان ازدواج حدوداً دو برابر شد و موالید هم سیر صعودی گرفت و به بیش از یک و نیم میلیون تولد در سال افزایش یافت. در دهه ۱۳۹۰، دهه شصتی ها به رده سنی ۳۰ تا ۴۰ سالگی رسیدند و از نقطه اوج ازدواج و باروری خارج شدند که طبیعتا منجر به کاهش میزان ازدواج، موالید و به تبع آن میزان رشد سالانه جمعیت در سال‌های اخیر شده است. در مسیر تغییرات ساختار سنی و در مرحله «پنجره جمعیتی» اینگونه روندها طی می‌شود و هم فرصت ها و هم چالش هایی را رقم خواهد زد.
در حدود سال ۱۴۳۰ دهه شصتی ها طبیعتاً به سنین سالمندی خواهند رسید. در این زمان ساختار سنی کشور سالخورده خواهد شد، نوسانات ساختار سنی فروکش خواهد کرد و به 《رشد ذاتی جمعیت》 خواهیم رسید.
به عبارت بهتر انبوه متولدان دهه شصت که هرم سنی جمعیت را دچار نوساناتی کردند، ابتدا و در مقطعی جمعیت کودکان و نوجوانان را بالا بردند که چالش های خاص خود را داشت و در مقطعی که تاکنون ادامه دارد جمعیت جوانان و میانسالان را بالا بردند و طبیعتاً این گروه زمانی که به سن سالمندی هم برسند چالش های خاص خود را خواهند داشت و نهایتاً از آن سنین هم عبور خواهد کرد و نوسانات ساختار سنی فروکش خواهد کرد.
در این مرحله ساختار سنی جمعیت کشور از شکل هرمی به شکل استوانه ای تغییر خواهد یافت. در شکل استوانه ای حدود شصت درصد جمعیت کشور در سنین فعالیت (۱۵ تا ۶۵ سالگی)، حدود ۲۰ درصد سالمند و ۲۰ درصد زیر ۱۵ سال قرار خواهند گرفت. جوانی و سالخوردگی جمعیت دو مفهوم آماری هستند. هنگامی که بیش از ۴۰ درصد جمعیت کمتر از ۱۵ ساله باشند به آن «جمعیت جوان» می‌گویند و هنگامی که بیش از ۱۵ درصد جمعیت بیش از ۶۵ سال باشد به آن «جمعیت سالخورده» می گویند. این در حالی است که «پیری» یک مفهوم فردی و بیولوژیک است و سزاوار نیست در مورد ساختار سنی جمعیت به کار برده شود.
کشورهای قاره اروپا عموماً بیش از ۷۰ سال است که ساختار سنی استوانه ای پیدا کرده‌اند و در مفهوم آماری سالخورده هستند. ژاپن در حال حاضر سالخورده ترین جمعیت دنیا و ساختار سنی استوانه ای دارد و ازجمله توسعه یافته ترین کشورهای دنیاست. در نیمه دوم قرن ۲۱ میلادی همه کشورهای جهان (حتی در قاره آفریقا) ساختار سنی سالخورده و استوانه ای خواهند داشت. کشور ما، ایران هم در سال ۱۴۲۰ بیش از ۱۵ درصد جمعیت آن به سنین بیش از ۶۵ سال خواهد رسید و ساختار سنی سالخورده و شکل استوانه ای پیدا خواهد کرد. شایان ذکر است که در سال ۱۴۳۰ بیش از ۶۰ درصد جمعیت در سنین ۱۵ تا ۶۴ سالگی قرار خواهند داشت که جمعیتی بالقوه فعال هستند. هرچند مرحله سالخوردگی جمعیت چالش های خاص خود را خواهد داشت.
نباید فراموش کرد که ایران در دهه های ۱۳۳۰ تا ۱۳۶۰ سه دهه رشد انفجاری جمعیت با میانگین رشد جمعیتی سالانه ۳ درصد را پشت سر گذاشته که پیامدهای خاص خود را داشته است. در این سه دهه مرحله انتقالی مرگ و میر شکل گرفت و سطح مرگ و میر، به ویژه مرگ نوزادان و اطفال، به طور اساسی کاهش می یافت و حال آنکه سطح باروری طبیعی همچنان بالا بود. لذا منجر به رشد انفجاری جمعیت در این سه دهه گردید. در دهه اول بعد از انقلاب برنامه تحدید موالید در محاق افتاده بود تا سرشماری سال ۱۳۶۵ انجام گرفت. این سرشماری مشخص کرد که بین سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ جمعیت ایران با رشد سالانه بیش از ۳ درصد افزایش یافته است و نگرانی مسئولین کشور را برانگیخت. از اواخر دهه ۱۳۶۰ با برنامه‌ریزی دولت و آماده بودن زیرساخت ها و البته استقبال مردم، انتقال باروری هم شروع شد. زاد و ولد و باروری هم بطور اساسی و مستمر کاهش یافت و باروری طبیعی به طرف باروری کنترل شده رفت. با کاهش اساسی و مستمر باروری مرحله انتقال ساختار سنی هم شروع شد و در حال تکوین است.
بعد از انقلاب صنعتی و در بستر توسعه اقتصادی و اجتماعی دو قرن اخیر روندهای جمعیتی دستخوش تغییرات اساسی شده است که جمعیت شناسان با نگرشی توسعه ای به آن به عنوان انتقال (یا گذار) جمعیتی داده اند. در قرون و اعصار گذشته و قبل از انقلاب صنعتی سطوح بالای مرگ و میر ایجاب می‌کرد که زاد و ولد و باروری هم بالا باشد و هر دو مؤلفه جمعیتی مسیر طبیعی خود را طی می‌کردند و کنترلی بر آنها نبود ودر سکون و ثبات نسبی قرار داشت.
اگر بخواهیم انتقال جمعیتی را در یک جمله خلاصه کنیم می‌توان گفت در بستر توسعه اقتصادی و اجتماعی دو قرن اخیر کشورها، با تقدم و تأخر، از مرگ و میر و باروری بالا به مرگ و میر و باروری پایین و کنترل شده منتقل شده‌اند و پیامد آن انتقال از ساختار سنی جوان به ساختار سنی سالخورده است.
درک و فهم تحولات جمعیتی معاصر نیاز به تحصیل و دانشجویی در دانشگاه‌ها و مراکز معتبر علمی دارد. افرادی که به عنوان پژوهشگر، برنامه ریز و سیاستگذار وارد مباحث جمعیت و جمعیت شناسی می‌شوند، باید درک عمیقی از تحولات جمعیتی معاصر داشته باشند و با «شبه علم» نمی‌توان به این امور و موارد پرداخت.
علم باوری و داشتن روح علمی لازمه پژوهشگری و پرداخت به هر علم است. هر علمی قواعد و اصول و روش‌هایی دارد که باید به آنها آگاهی و تسلط پیدا کرده و سپس به آن پرداخت. چنانچه اصول علمی رعایت نشود منجر به صدور احکام و نظریات مغایر با روح علمی خواهد شد. فکر و نظر و عمل باید در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر باشند تا درک درستی از واقعیت حاصل شود و سیاست گذاری ها چاره ساز و راهگشا شوند.
* استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران و رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران