اصفهان و امید به احیای طبیعت
به گزارش اطلاعات نیوز، غرب اصفهان، به‌عنوان بخشی از حوزه زاینده‌رود، از ظرفیت‌های خاکی و طبیعی قابل‌توجهی برای کشاورزی برخوردار است؛ با این حال روند تبدیل مراتع درجه‌یک و دو به اراضی کشاورزی و باغی...
به گزارش اطلاعات نیوز، غرب اصفهان، به‌عنوان بخشی از حوزه زاینده‌رود، از ظرفیت‌های خاکی و طبیعی قابل‌توجهی برای کشاورزی برخوردار است؛ با این حال روند تبدیل مراتع درجه‌یک و دو به اراضی کشاورزی و باغی در دهه‌های اخیر، پیامدهای زیست‌محیطی و هیدرولوژیکِ چشمگیری برجای گذاشته است. مطالعات میدانی و تحقیقاتی نشان می‌دهد که این تبدیل کاربری به‌صورت مستقیم موجب کاهش نفوذپذیری خاک و کاهش تغذیه سفره‌های زیرزمینی شده و در برخی بخش‌ها به تشدید فرسایش و کاهش کیفیت آب منجر گردیده است و چنین روندی در حوضه زاینده‌رود با کاهش عملکرد رِنج‌لَندها (rangelands) و افزایش فشار بر منابع آبی هم‌راستا بوده است.
تحقیقات علمی نشان می‌دهند که تغییر کاربری از مرتع به کشاورزی یا باغ باعث کاهش قابل توجه مواد آلی خاک، ظرفیت تبادل کاتیونی و تنوع زیستی میکروبی می‌شود؛ این کاهش‌ها به نوبه خود کارایی خاک در ذخیره و فرستادن آب به سفره‌های زیرزمینی را تضعیف می‌کنند و پایداری بلندمدت تولید کشاورزی را تهدید می‌کند، داده‌های پژوهشی در استان اصفهان نیز کاهش شاخص‌های کیفیت خاک را در نواحی تغییر کاربری یافته تأیید کرده‌اند که پیامدهای آن شامل فرو نشست زمین، بالا رفتن هزینه‌های اصلاح خاک و نیاز به واردات خاک یا کود برای اصلاح اراضی بوده است.
برای کاهش فشار بر منابع آب و بازگرداندن تعادل اکوسیستمی، رویکردهای چندوجهی لازم است، توسعه و ترویج سامانه‌های آبیاری کم‌مصرف (به‌ویژه آبیاری قطره‌ای و سیستم‌های تحت فشار) که دولت نیز برای آن بسته‌های حمایتی و یارانه قائل شده است؛ هرچند مطالعات نشان می‌دهد پذیرش تکنولوژی‌های نوین در میان کشاورزان شرطی به همراه آموزش و سازوکارهای مالی مناسب دارد، علاوه بر این جایگزین‌سازی بخشی از اراضیِ آسیب‌دیده با کشت گونه‌های دارویی بومی و کشت‌های کم‌آب‌بر می‌تواند هم درآمد روستاییان را افزایش دهد و هم فشار بر آب زیرزمینی را کاهش دهد؛ مطالعات اقتصادی میدانی مزیت‌های درآمدی این گونه جایگزین‌ها را نشان می‌دهند. در کنار این‌ها، برنامه‌ریزی منطقه‌ای برای توسعه مسئولانه گردشگری طبیعی (اکوتوریسم) می‌تواند گزینه‌ای درآمدزا و کم‌فشار برای اکوسیستم‌های حساس فراهم آورد.
جمع‌بندی شواهد علمی حکایت از آن دارد که حفاظت و بازتوانی مراتع غرب اصفهان نه‌تنها یک ضرورت زیست‌محیطی، بلکه یک فرایند راهبردی برای تضمین امنیت آبی و توسعه اقتصادی محلی است. سیاست‌گذاران و مجریان محلی باید ترکیبی از مشوق‌های فنی (یارانه و آموزش آبیاری نوین)، برنامه‌های جایگزین تولیدی (کشت‌های دارویی و کم‌مصرف) و طراحی گردشگری طبیعت‌پایه را در دستور کار قرار دهند، از منظر پژوهشی نیز نیاز به پایش بلندمدت کیفیت خاک، مطالعات کمی‌سازی تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و ارزیابی هزینه-فایده طرح‌های بازگردانی مراتع وجود دارد تا تصمیم‌گیری‌ها بر پایه داده و ریسک‌سنجی اقتصادی-اکولوژیک انجام شود.
ظرفیت‌های کشاورزی دشت و غرب اصفهان و چالش‌های تغییر کاربری اراضی
محمد نعمتی، کارشناس پایش اکوسیستم‌های آب و خاک، در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: منطقه دشت اصفهان از نظر کیفیت خاک در سطح بسیار مطلوبی قرار دارد؛ هرچند شاید به غنای خاک خوزستان نرسد، اما ظرفیت‌های ارزشمندی برای کشاورزی دارد، قرار است به سمت توسعه کشاورزی در این ناحیه برویم، باید با دقت انتخاب کنیم که در کدام مناطق این اقدام صورت گیرد تا پایداری منابع طبیعی حفظ شود، مناطقی همچون فریدون‌شهر، چادگان و میاندشت از لحاظ خاک و شرایط طبیعی، وضعیت مناسبی دارند و می‌توانند در صورت مدیریت صحیح، به کانون‌های تولید پایدار تبدیل شوند.
وی افزود: غرب اصفهان محدوده‌ای است که از شهر اصفهان تا سد زاینده‌رود را دربرمی‌گیرد؛ مناطقی نظیر نجف‌آباد، چنار، کروند، بن و سامان در این حوزه واقع شده‌اند، این مناطق اگرچه از ظرفیت بالایی برخوردارند، اما در کنار آن با چالش‌هایی نیز مواجه‌اند. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، تغییر کاربری مراتع درجه‌یک و دو به اراضی کشاورزی و باغی است، مراتع در واقع تولیدکننده آب هستند؛ زیرا بارش‌ها را جذب کرده و به سفره‌های زیرزمینی انتقال می‌دهند، اما وقتی این مراتع به زمین‌های کشاورزی تبدیل می‌شوند، عملاً تولیدکننده آب به مصرف‌کننده آن بدل می‌گردد.
راهکارهای توسعه پایدار و بازگشت تعادل به اکوسیستم‌های غرب اصفهان
کارشناس پایش اکوسیستم‌های تصریح کرد: در برخی از نقاط بالادست سد زاینده‌رود، به‌ویژه در محدوده اصفهان، تغییر کاربری‌ها موجب از بین رفتن مراتع ارزشمند شده است، حتی مشاهده می‌شود که در مناطق دارای تپه و خاک نامناسب، کامیون‌ها خاک حمل می‌کنند تا زمین را برای احداث باغ آماده کنند. این کار نه از نظر علمی پایدار و نه از دیدگاه زیست‌محیطی منطقی است.
نعمتی خاطرنشان کرد: باید در نظر داشت که درختان در چنین ارتفاعات و شرایط اقلیمی دوام چندانی ندارند، زیرا در معرض سرمای شدید، بیماری‌ها و استرس‌های محیطی قرار دارند، در حالی که پوشش گیاهی مرتعی بومی، بهترین گزینه برای حفظ خاک و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی به شمار می‌رود.
وی تأکید کرد: هدف ما باید توسعه پایدار و تولید پایدار باشد، نه ایجاد ظاهر تولید. آب، خاک و بودجه ملی سرمایه‌های ارزشمندی هستند که باید به‌درستی مصرف شوند، مردم مناطق بالادست هیچ تقصیری ندارند؛ زیرا بیشتر این تغییرات به‌صورت دستوری و بدون آموزش و آگاهی کافی انجام شده است، اکنون باید با نگاه جبرانی و آینده‌نگر، بخشی از مراتع را بازگردانیم و به الگوهای جایگزین و سازگار با محیط زیست فکر کنیم.
کارشناس پایش اکوسیستم‌های آب و خاک بیان کرد: اگر تنها ۱۰ درصد از این اراضی را به کشت گیاهان دارویی بومی اختصاص دهیم، می‌توانیم هم درآمدزایی کنیم و هم محیط زیست را احیا کنیم، از سوی دیگر، ظرفیت گردشگری طبیعی و بوم‌گردی در این مناطق بسیار بالاست و می‌تواند جایگزین مناسبی برای کشاورزی غیرپایدار باشد.
نعمتی افزود: در ۱۵ سال اخیر، ساخت‌وسازهای ویلایی در این مناطق افزایش چشمگیری داشته است؛ در حالی که می‌توان همین ظرفیت را در مسیر گردشگری مسئولانه و توسعه اقتصاد سبز هدایت کرد، در سال‌های گذشته با تلاش دولت و حمایت‌های فناورانه، فناوری‌هایی نظیر آبیاری قطره‌ای و روش‌های نوین بهره‌وری آب در اختیار کشاورزان قرار گرفته است، این فناوری‌ها در صورتی که همراه با آموزش و نظارت دقیق باشند، می‌توانند زمینه‌ساز کشاورزی دانش‌بنیان و سازگار با محیط زیست شوند.
وی گفت: باید با امید، برنامه‌ریزی و تکیه بر علم و مشارکت مردم، مسیر توسعه را در جهت حفظ منابع طبیعی و تقویت اقتصاد محلی پیش برد، آینده غرب اصفهان می‌تواند الگویی از تعادل میان تولید، محیط زیست و رفاه مردم باشد؛ الگویی که نشان می‌دهد توسعه واقعی زمانی معنا دارد که هم‌زمان با حفاظت از سرمایه‌های طبیعی، معیشت پایدار جوامع محلی نیز تضمین شود.
به گزارش ایمنا، پایداری کشاورزی و حفظ منابع طبیعی در ایران، به‌ویژه در دشت و غرب اصفهان، نیازمند بازنگری در الگوی کشت، جلوگیری از تغییر کاربری مراتع، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین آبیاری، آموزش کشاورزان و تکیه بر مشارکت مردمی است. توسعه پایدار باید بر پایه مدیریت علمی آب و خاک، احیای مراتع، کشت گیاهان دارویی بومی و تقویت گردشگری طبیعی استوار باشد تا تعادل میان تولید، محیط زیست و معیشت مردم برقرار گردد.