صنایع‌دستی آذربایجان غربی در میان گرانی و بی‌برنامگی رها شد!
لعیا نورایی – روزنامه اطلاعات| در گذشته، صنایع‌دستی نه‌تنها زینت‌بخش خانه‌های مردم آذربایجان غربی بود، بلکه بخشی جدانشدنی از هویت فرهنگی این دیار به شمار می‌رفت، از قالی‌های نفیس و گلیم‌های...
لعیا نورایی – روزنامه اطلاعات| در گذشته، صنایع‌دستی نه‌تنها زینت‌بخش خانه‌های مردم آذربایجان غربی بود، بلکه بخشی جدانشدنی از هویت فرهنگی این دیار به شمار می‌رفت، از قالی‌های نفیس و گلیم‌های رنگارنگ گرفته تا سفال و منبت‌کاری‌هایی که با دست‌های پُرهنر هنرمندان محلی جان می‌گرفت.
اما امروز، این هنرهای اصیل و بومی، آرام‌آرام از سبد خانوارها کنار گذاشته شده‌اند و در دل نسل جوان، دیگر آن شور و شوق پیشین برای یادگیری یا خرید آن‌ها دیده نمی‌شود. اما چه عواملی سبب شده‌اند که صنایع‌دستی این استان با چنین بی‌مهری مواجه شوند؟ آیا امیدی به احیای دوباره این میراث ارزشمند وجود دارد ؟
برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها به سراغ یکی از فروشگاه‌های صنایع دستی در ارومیه رفتیم، زنی میانسال با دقت به یک رومیزی چشم دوخته است. دست می‌کشد بر پارچه‌ای که انگار خاطره‌ای دور را زنده می‌کند اما نگاهش، بیشتر از آن‌که غرق در زیبایی نقش باشد، برچسب قیمت را جست‌وجو می‌کند.
«خیلی زیباست ولی قیمتش بالاست. دیگر از عهده‌مان خارج است. نه پولش هست، نه اولویتش.»
پسر نوجوانی که کنار مادر ایستاده و گوشی موبایل را در دست دارد، بی‌علاقه اطراف را نگاه می‌کند. از او می‌پرسم نظرت درباره این کارها چیست، فقط می‌گوید: « قدیمی هستند. اکنون دیگر کسی از این چیزا استفاده نمی‌کند.»
مشکلات تولید کنندگان
بیش از دغدغه‌های خریداران، تولیدکنندگان صنایع دستی هم با مشکلات فراوانی مواجهند و سبب شده است روند تولید و عرضه این هنرهای سنتی به شدت تحت تأثیر قرار گیرد.با یکی از هنرمندان صنایع چوبی منطقه هم صحبت می‌شوم. احمد حاجی‌زاده کشکسرای می‌گوید: قبلاً فروش‌های تک‌فروشی روزانه ما بین ۱۰تا ۱۲مورد بود، اما اکنون حتی هفته‌ای یک فروش هم نداریم. حتی نمایشگاه‌ها و رویدادهای مربوط به صنایع دستی که قرار است فرصتی برای معرفی و فروش محصولات باشند، نتوانسته‌اند تأثیر مطلوبی در افزایش فروش داشته باشند.
از سوی دیگر، افزایش قیمت مواد اولیه و ابزارهای کار، هزینه تولید را به‌طور قابل توجهی افزایش داده است. این موضوع در کنار کاهش قدرت خرید مردم، ترکیبی دشوار برای حفظ و توسعه بازار صنایع دستی ایجاد کرده است.
اظهارات مدیر میراث فرهنگی
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان‌غربی در گفتگو با «اطلاعات» می‌گوید: صنایع دستی استان با بهره‌مندی از ظرفیت‌های طبیعی و جغرافیایی خاص، به‌ویژه نزدیکی به بازارهای مصرف خارجی و قرابت فرهنگی با کشورهای همجوار از پتانسیل‌های تجاری بی‌نظیری برخوردار است.مرتضی صفری می افزاید: احیای رشته‌های منسوخ‌شده، حمایت از کارگاه‌های تولیدی، برگزاری دوره‌های آموزشی و ایجاد ظرفیت‌های جدید برای فروش محصولات از جمله اقدامات در دست انجام است.
مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان غربی با بیان این که حدود ۶۷۰۰ هنرمند در ۳۲۰۰ کارگاه صنایع دستی در آذربایجان‌غربی فعال هستند، می‌گوید: یکی از بزرگ‌ترین مشکلات پیش‌رو، فروش است و مصنوعات صنایع دستی، به‌دلیل قرار گرفتن در دسته کالاهای مستظرفه، در بحران‌های اقتصادی جزو نخستین قربانیان هستند.
صفری تاکید می کند: در زمینه تأمین مواد اولیه، خوشبختانه استان از غنای مناسب اقلیمی برخوردار بوده و شرایط مساعدی برای تأمین و پشتیبانی مواد اولیه در اکثر رشته‌ها فراهم است. همچنین به دلیل تنوع رشته‌های تولیدی و قیمت تمام‌شده پایین‌تر تولیدات داخلی، کالاهای مشابه خارجی توان رقابت با تولیدات داخلی را ندارند و معمولاً از استقبال مردم برخوردار نمی‌شوند.
وی درباره وضع بازارچه دائمی فروش صنایع دستی استان می گوید: در جهت برنامه‌های کلان این اداره، ایجاد یکی از بزرگ‌ترین بازارچه‌های دائمی صنایع دستی کشور در ساختمان قدیمی دنیای بازی ارومیه در دستور کار قرار داشت که می‌توانست به عنوان یک هاب صادراتی برای کشورهای همسایه عمل کند و چتر خدمات خود را به کل منطقه شمال غرب کشور گسترش دهد.
صفری ادامه داد: این طرح مراحل اداری خود را طی کرد و وارد فاز اجرایی هم شد، اما در نهایت این پروژه متوقف شد. با این حال، با حمایت‌های استاندار و همکاری برخی ارگان‌ها، احداث بازارچه دائمی در نقطه‌ای دیگر از شهر در دستور کار قرار گرفته است و به محض قطعی شدن مکان، خبر آن اطلاع‌رسانی می‌شود.
همچنین مراحل اجرایی احداث بازارچه در ماکو، سلماس، خوی و تکاب در حال طی شدن است.وی در ادامه با بیان این که استان در سال گذشته رتبه پنجم صادرات را در کشور کسب کرده است، یادآور می شود: تفاهم‌نامه‌هایی با کشورهای عراق و ترکیه برای حضور هنرمندان ایرانی در نمایشگاه‌های این کشورها منعقد شده است.
مشکلات صادرکنندگان
مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان غربی در ادامه به مشکلات پیش روی صادرکنندگان صنایع دستی استان اشاره می‌کند و می گوید: یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، زمان ترخیص کالا از گمرک است که در کشورهای هدف صادرات، معمولاً بین یک تا ۲ روز بوده، اما در ایران این فرآیند ممکن است تا ۲ هفته و حتی بیشتر به طول انجامد.صفری می‌افزاید: محدود بودن شرکت‌های تخصصی صادرات صنایع دستی که نقش مهمی در شبکه توزیع و فروش دارند، از دیگر مشکلات موجود است. به دلیل تنوع و تخصصی بودن محصولات صنایع دستی، شرکت‌های بزرگ تجاری علاقه‌ای به حضور در این عرصه ندارند.
کشورهای همسایه که می‌توانستند بازارهای عمده مصرف برای صنایع دستی ایران باشند، یا خود تولیدکنندگان صنایع دستی هستند یا از اقتصادهای ضعیفی برخوردارند. ترکیه که می‌توانست بازار بزرگی برای صنایع دستی ایران باشد، خود یکی از تولیدکنندگان مهم در این حوزه است و اکنون بازار آن به دلیل رقابت‌های شدید، شرایط دشواری دارد.
وی می گوید: تحریم‌ها تأثیرات منفی گسترده‌ای بر اقتصاد کشور گذاشته‌اند و صنایع دستی هم از این قاعده مستثنی نیستند. تورم ناشی از تحریم‌ها تأثیرات منفی خود را بر زنجیره تأمین مواد اولیه، قیمت تجهیزات و ماشین‌آلات، معیشت هنرمندان و بازار فروش محصولات گذاشته است.
سخن آخر این که، در شرایط فعلی صنایع‌دستی آذربایجان غربی با آن‌همه ریشه و رنگ، حالا در گوشه‌های خلوت فروشگاه‌ها یا ویترین‌های خاک‌خورده جا مانده‌اند، دور از دستانی که روزی با عشق آن‌ها را می‌بافتند و می‌ساختند و خانه‌هایی که با افتخار به دیوارشان می‌آویختند. نسل جدید، با ذهنی درگیر فناوری و چشم‌هایی خوگرفته به درخشش‌های مدرن، کمتر به اصالت پشت این هنرها فکر می‌کند.
اما شاید مسأله فقط بی‌علاقگی جوانان نباشد؛ شاید صدای صنایع‌دستی در میان هیاهوی گرانی، تغییر سبک زندگی و بی‌برنامگی فرهنگی گم شده باشد. اگر دست‌هایی برای حمایت دوباره دراز نشود، نه‌فقط از سوی مردم بلکه از طرف نهادها، رسانه‌ها و مدارس؛ شاید فردا این هنرها تنها در موزه‌ها زنده بمانند، نه در زندگی مردم و افسوس آن روز، از امروز هم سنگین‌تر باشد.