ایران در مسیر تبدیل‌شدن به قطب اقتصادی و لجستیکی آسیای مرکزی

به گزارش اطلاعات نیوز، روابط اقتصادی ایران با کشورهای آسیای مرکزی در سال‌های اخیر با توجه به موقعیت جغرافیایی استراتژیک، ظرفیت‌های حمل‌ونقلی و منافع مشترک، روندی رو به رشد داشته است و این منطقه که شامل کشورهای قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان می‌شود، به عنوان پل ارتباطی بین ایران و بازارهای اوراسیا و چین مطرح است و ایران با تکیه بر همبستگی تاریخی، فرهنگی و زبانی، تلاش کرده است تا از این ظرفیت‌ها برای گسترش همکاری‌های اقتصادی و تجاری بهره‌برداری کند. منابع معتبری همچون سازمان همکاری‌های اقتصادی (ECO) و گزارش‌های وزارت امور خارجه ایران نشان می‌دهند که حجم مبادلات تجاری ایران با این کشورها در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته است.

یکی از محورهای کلیدی همکاری‌های اقتصادی، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل و انرژی است. پروژه‌هایی همچون کریدور بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) که ایران، روسیه و هند را به هم متصل می‌کند و عبور از خاک کشورهای آسیای مرکزی، نقش محوری در کاهش هزینه‌ها و زمان حمل‌ونقل کالاها ایفا می‌کند و همچنین، همکاری در حوزه انرژی به ویژه صادرات برق، گاز و محصولات پتروشیمی از ایران به کشورهای همسایه از جمله اولویت‌های دوجانبه محسوب می‌شود.

در کنار حمل‌ونقل و انرژی، همکاری‌های صنعتی، کشاورزی و فناوری نیز در دستور کار قرار دارد. ایران با بهره‌گیری از توانمندی‌های داخلی در تولید ماشین‌آلات کشاورزی، دارو، محصولات شیمیایی و فولاد، توانسته است سهم خود را در بازارهای آسیای مرکزی افزایش دهد.

چالش‌های همچون تحریم‌های بین‌المللی، محدودیت‌های بانکی و زیرساختی هنوز وجود دارد، اما دولت ایران با تکیه بر دیپلماسی اقتصادی و توسعه روابط چندجانبه، در حال کاهش این موانع است. توافق‌های اخیر در سطح رؤسای جمهور و وزرای اقتصاد در نشست‌های ECO و اوراسیا نشان می‌دهد که کشورهای آسیای مرکزی نیز تمایل جدی به گسترش روابط با ایران دارند. در بخش همکاری‌های منطقه‌ای تأکید می‌کنند که ایران می‌تواند به عنوان قطب اقتصادی منطقه عمل کند، به شرطی که همکاری‌های فعلی با پایداری و بلندمدت‌نگری همراه شوند.

رشد چشمگیر روابط اقتصادی ایران و آسیای مرکزی

امید رحیمی، کارشناس حوزه قفقاز و آسیای مرکزی، درگفت و گو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: در مورد صادرات ایران به کشورهای آسیای مرکزی، می‌توان گفت که ما در این منطقه فعالیتی در حوزه خام‌فروشی نداریم و صادرات ما به آسیای مرکزی شامل کالاهایی است که حداقل یک مرحله فراوری را پشت سر گذاشته‌اند؛ البته همه این کالاها صنعتی و با ارزش افزوده بالا نیستند، اما فراوری‌شده محسوب می‌شوند و دلیل این امر آن است که کشورهای آسیای مرکزی خودشان دارای منابع غنی طبیعی هستند و اقتصادشان بر پایه خام‌فروشی نفت، گاز، منابع معدنی و فلزات است و این ویژگی، به نوعی مانع از آن شده که ما بتوانیم محصولات خام به این کشورها صادر کنیم و در عین حال، مزیتی برای ما محسوب شده است. در عمل، ما تاکنون کالاهای فراوری‌شده، از جمله برخی محصولات صنعتی، مواد غذایی، صنایع شوینده و سایر محصولات صنعتی را با موفقیت به این منطقه صادر کرده‌ایم و در سطح خوبی نیز قرار داشته‌ایم.

وی افزود: باید اشاره کرد که در برخی موارد، صادرات ما در سطح خام‌فروشی نیز صورت گرفته است؛ به عنوان نمونه، در حوزه فولاد، هرچند فولاد به شکل شمش و سپس مقاطع نورد شده همچون میلگرد صادر می‌شود و از این نظر فراوری‌شده محسوب می‌شود، اما همچنان می‌توان آن را در سطحی از خام‌فروشی دانست. همچنین در گذشته و تا به امروز، صادرات سیمان و برخی مواد معدنی با درجه فرآوری پایین نیز ادامه داشته است، اما در مقابل، در حوزه‌هایی همچون صنایع غذایی، محصولات فراوری‌شده، صنایع شوینده، برخی ماشین‌آلات صنعتی و خدمات فنی و مهندسی، ما محصولاتی با ارزش افزوده بالا نیز ارائه داده‌ایم.

کارشناس حوزه قفقاز و آسیای مرکزی تصریح کرد: ریشه این وضعیت در اقتصاد داخلی کشور ماست؛ بخش کوچکی از آن نیز به حوزه بین‌المللی و تخصص ما در این منطقه مربوط می‌شود. اما مهم‌ترین مانع در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای نه در سطح کلان شناسایی نکردن صحیح بازارهای مکمل است و در شرایطی که این بازارها به درستی شناسایی نشده‌اند و زیرساخت‌های لازم برای ارائه محصولات و رقابت در آنها فراهم نشده است، تبدیل مواد خام به محصولات فراوری‌شده از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه نیست و سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها جذابیت کافی نخواهد داشت، اما در صورت رفع این موانع و توسعه بازارها، تبدیل به محصولات با ارزش افزوده بالا منطقی و به‌صرفه خواهد بود.

رحیمی ادامه داد: موضوعات روابط اقتصادی را می‌توان با مراجعه به آمارها و گزارش‌های گمرک جمهوری اسلامی ایران به طور دقیق‌تر بررسی کرد، اما بر اساس مشاهدات طی پنج تا ده سال گذشته، بخش‌های عمده‌ای از صادرات ما به آسیای مرکزی از جمله صنایع غذایی به ویژه برخی محصولات کشاورزی خاص همچون خرما و تا حدودی پسته، سهم بالایی در صادرات به این کشورها داشته‌اند، همچنین محصولات غذایی فراوری‌شده نیز بازار خوبی در این منطقه یافته‌اند و همچنین محصولات شوینده، در این حوزه نیز ما بازار خوبی داشته‌ایم.

وی بیان کرد: محصولات معدنی فرآوری‌شده، دو حوزه بسیار مهم در این زمینه، صادرات سیمان و کلینکر و همچنین فولاد و مقاطع فلزی بوده است که بازار خوبی در این کشورها داشته‌اند و محصولات پتروشیمی، در این بخش نیز ما موفق به پیدا کردن و تثبیت بازارهای خوبی در کشورهای آسیای مرکزی شده‌ایم، همچنین ماشین‌آلات صنعتی، اگرچه هنوز حجم این صادرات پایین است، اما در سال‌های اخیر روندی رو به رشد در این حوزه مشاهده شده که قابل توجه است.

کارشناس حوزه قفقاز و آسیای مرکزی عنوان کرد: درباره ارزش کلی تجارت با کشورهای آسیای مرکزی، اگر دوره کوتاه‌مدت (پس از سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲) را در نظر بگیریم، رشد محسوسی در مبادلات تجاری ایران با این منطقه شاهد بوده‌ایم، این رشد پس از عبور از دوره کرونا و با توجه به سیاست‌های دولت سیزدهم به ویژه با تأکید ویژه مرحوم رئیس‌جمهور شهید رئیسی بر این منطقه حاصل شده است و بخش مهمی از این رشد نیز به احیا و بازسازی روابط اقتصادی با ترکمنستان و حل و فصل برخی اختلافات با تاجیکستان مربوط می‌شود؛ اختلافاتی که پیش‌تر باعث کاهش شدید مبادلات تجاری ما با این دو کشور تا حدود زیر ۱۰۰ میلیون دلار در سال با هر یک شده بود.

رشد چشمگیر مبادلات تجاری با ایران با آسیای مرکزی

رحیمی افزود: اما اگر دوره میان‌مدت (بازه ۱۰ ساله از ۲۰۱۴–۲۰۱۵ به بعد) را بررسی کنیم، شاهد افت محسوسی در مبادلات تجاری ایران با کشورهای آسیای مرکزی بوده‌ایم تا حدود ۵۰ درصد کاهش و دلایل این افت، بروز برخی اختلافات سیاسی با این کشورها، خروج آسیای مرکزی از اولویت‌های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران (به ویژه در دوره پس از برجام و پس از ۲۰۱۵ که تمرکز اصلی بر کشورهای اروپایی بود). همچنین شرایط داخلی اقتصادی کشور که از سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ با بحران ارزی، نوسانات شدید نرخ ارز و برخی سیاست‌گذاری‌های ارزی روبه‌رو بود و در نتیجه، صادرات ما به طور کلی کاهش یافت و بسیاری از بازارهای منطقه‌ای از دست رفت است.

وی اضافه کرد: از سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ به بعد، شاهد رشد خوبی در مبادلات تجاری با ایران با آسیای مرکزی بوده‌ایم؛ اما در بازه ده‌ساله گذشته، شاهد کاهش ۵۰ درصدی در این مبادلات بوده‌ایم و در خصوص کریدورهای تجاری و حمل‌ونقل، نکته‌ای بسیار مهم این است که کشورهای آسیای مرکزی، کشورهای محصور در خشکی هستند و هیچ دسترسی مستقیم به دریاها یا آب‌های آزاد ندارند؛ بنابراین، برای دسترسی به این آب‌ها، نیازمند همکاری کشورهای همسایه‌شان هستند. این کشورها چهار مسیر کلیدی برای دسترسی به آب‌های آزاد دارند و مسیر روسیه، از طریق بنادر روسیه که از دوران شوروی سابق زیرساخت‌های آن فراهم شده بود. اما پس از تحریم‌های فوریه ۲۰۲۲ علیه روسیه، این مسیر به شدت محدود شده است.

کارشناس حوزه قفقازو آسیای مرکزی تاکید کرد: کریدور میانی، از طریق دریای خزر و سپس قفقاز جنوبی و بنادر گرجستان به دریای آزاد و این کریدور نیز با محدودیت ظرفیت روبه‌رو است و در بهترین حالت فعلی، تنها قادر به جابه‌جایی حدود ۴ میلیون تن کالا در سال است.

وی گفت: مسیر افغانستان، از طریق پاکستان و سپس به اقیانوس هند به دلیل مشکلات زیرساختی در افغانستان و مسائل امنیتی، هنوز به صورت مؤثر فعال نشده است و مسیر ایران که از طریق بنادر جنوبی ایران و این مسیر فعال است، اما تاکنون نتوانسته به ارزش افزودهقابل توجهی دست پیدا می‌کند و دلیل این امر، مشکلات زیرساختی در کشورمان، تحریم‌ها و مسائل جانبی همچون عدم تکمیل خط ریلی چابهار بوده است.

رحیمی ادامه داد: با این حال، فرصت‌های بسیار زیادی در این حوزه وجود دارد، به ویژه در چارچوب کریدور بین‌المللی شمال-جنوب، موافقت‌نامه عشق‌آباد و سایر مکانیزم‌های مشابه که می‌توانند در آینده، زمینه ایجاد ارزش افزوده و توسعهٔ همکاری‌های تجاری و حمل‌ونقلی را فراهم کنند.

به گزارش ایمنا، با توجه به تحلیل‌های ارائه‌شده، روابط اقتصادی ایران با کشورهای آسیای مرکزی در سال‌های اخیرشاهد رشد چشمگیری بوده است که ریشه در موقعیت جغرافیایی استراتژیک ایران، ظرفیت‌های حمل‌ونقلی، و همچنین تلاش‌های دیپلماسی اقتصادی دولت سیزدهم دارد. وجود زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و زبانی مشترک، همراه با توسعه پروژه‌های زیرساختی همچون کریدور بین‌المللی شمال-جنوب و همکاری‌های انرژی، زمینه را برای تحول این روابط از سطح تجاری به سطح استراتژیک فراهم کرده است.

با توجه به تمایل جدی کشورهای آسیای مرکزی به گسترش روابط با ایران به‌ویژه در شرایط تحریمی روسیه و ناپایداری مسیرهای جایگزین و همچنین ظرفیت‌های بالقوه ایران در بخش‌های صنعتی، کشاورزی و خدمات فنی، می‌توان با سیاست‌گذاری هوشمندانه، همکاری‌های فعلی را به سمت شراکت‌های استراتژیک و بلندمدت سوق داد. در این مسیر، ایران می‌تواند نه تنها به‌عنوان یک شریک تجاری، بلکه به‌عنوان قطب اقتصادی و لجستیکی منطقه عمل کند، به شرطی که همکاری‌ها با پایداری، نگاه بلندمدت و توسعه زیرساخت‌های مالی و حمل‌ونقلی همراه شوند.