راه نجات صادرات فولاد؛ از تنوع بازارها تا توسعه محصولات با ارزش افزوده
به گزارش اطلاعات نیوز؛ مینا جعفری، کارشناس اقتصادی در یادداشتی درباره صادرات فولاد به خبرگزاری ایمنا نوشت: «در شرایطی که اقتصاد جهانی به‌طور مستمر در حال بازتر شدن و تقویت جریان تجارت بین‌المللی است،...
به گزارش اطلاعات نیوز؛ مینا جعفری، کارشناس اقتصادی در یادداشتی درباره صادرات فولاد به خبرگزاری ایمنا نوشت:
«در شرایطی که اقتصاد جهانی به‌طور مستمر در حال بازتر شدن و تقویت جریان تجارت بین‌المللی است، اقتصاد ایران همچنان با مشکلات ساختاری در حوزه صادرات دست‌وپنجه نرم می‌کند. کاهش ۴ درصدی صادرات در زنجیره فولاد در سه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۴ نسبت به مدت مشابه سال قبل، نمادی آشکار از تضعیف تدریجی تاب‌آوری صادرات در کشور است؛ مسئله‌ای که می‌تواند پیامدهای اقتصادی قابل‌توجهی در سطح کلان و همچنین در ساختار صنعت فولاد برجای بگذارد.
بررسی آمارهای منتشرشده از سوی انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، نشان می‌دهد که صادرات زنجیره فولاد در فصل بهار سال جاری با کاهش قابل‌توجهی همراه بوده است. در مجموع، صادرات این زنجیره با افت ۴ درصدی به ۸ میلیون و ۹۵۸ هزار تن رسیده که حاکی از کندی روند صادرات در یکی از مهم‌ترین صنایع مادر کشور است. این در حالی است که برخی از بخش‌های اولیه این زنجیره مانند کنسانتره سنگ‌آهن با رشد ۵۷ درصدی و گندله با افزایش ۱۳ درصدی همراه بوده‌اند؛ اما این رشد در بخش مواد اولیه نمی‌تواند نشانه مثبتی تلقی شود، چرا که افت صادرات محصولات نهایی فولاد می‌تواند به از دست رفتن بازارهای استراتژیک و کاهش ارزش افزوده منجر شود.
در این میان، صادرات آهن اسفنجی با افت ۱۴ درصدی و شمش فولادی با کاهش ۲ درصدی مواجه بوده است. مهم‌تر از همه، صادرات مقاطع فولادی به‌عنوان یکی از بخش‌های کلیدی زنجیره ارزش فولاد، به‌شدت کاهش یافته است. صادرات مقاطع طویل فولادی در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۴ نسبت به مدت مشابه سال گذشته، افت ۴۰ درصدی را تجربه کرده و صادرات میلگرد نیز تقریباً نصف شده است. همچنین صادرات مقاطع تخت فولادی نیز با کاهش ۳۱ درصدی همراه بوده است. این افت، نشان‌دهنده تزلزل جایگاه ایران در بازارهای منطقه‌ای و جهانی محصولات نهایی فولادی است.
صنعت فولاد ایران که در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی از جمله تحریم‌ها، نبود سرمایه‌گذاری خارجی، مشکلات تأمین انرژی، و نوسانات نرخ ارز مواجه بوده، اکنون در آستانه یک رکود عمیق قرار گرفته است. کاهش صادرات محصولات نهایی فولاد که سهم مهمی در ارزآوری کشور دارند، علاوه بر فشار بر واحدهای تولیدی، زنگ خطری برای صنایع پایین‌دستی وابسته به فولاد نیز محسوب می‌شود.
این وضعیت در حالی رخ می‌دهد که برخی بخش‌ها مانند صادرات اسلب و ورق گرم، رشد مثبتی داشته‌اند. صادرات اسلب پس از تجربه افت در سال گذشته، در بهار امسال با افزایش ۶۵ درصدی همراه شده و صادرات ورق گرم نیز با تمرکز فولاد مبارکه بر بازارهای خارجی، رشد چشمگیر ۱۲۰ درصدی را تجربه کرده است. با این حال، این رشدهای موردی و محدود نمی‌توانند بر کاهش کلی صادرات زنجیره فولاد سایه بیفکنند، به‌ویژه آن‌که افت صادرات محصولات نهایی تأثیر عمیق‌تری بر اشتغال، ارزش افزوده و توازن ارزی کشور دارد.
یکی از مشکلات مزمن و ساختاری اقتصاد ایران، پایین بودن سطح بهره‌مندی از مزایای تجارت خارجی است. ایران در شاخص “باز بودن اقتصاد” پایین‌تر از متوسط جهانی قرار دارد و متأسفانه روند مشخصی برای حرکت به‌سمت بازتر شدن اقتصاد نیز مشاهده نمی‌شود. به عبارتی، نه‌تنها افق روشنی برای تقویت صادرات وجود ندارد، بلکه مسیرهای صادراتی نیز به‌دلیل نبود سیاست‌گذاری بلندمدت و تنوع پایین شرکای تجاری، به‌تدریج در حال محدود شدن هستند.
از سوی دیگر، فقدان برنامه‌ریزی بلندمدت در حوزه صادرات فولاد باعث شده تا بسیاری از کالاهای صادراتی کشور، حضور پایداری در بازارهای جهانی نداشته باشند. طبق آمار، حدود ۴۳ درصد از کالاهای صادراتی ایران تنها کمتر از ۵ سال سابقه صادرات مداوم دارند که این موضوع، نشان‌دهنده بی‌ثباتی در بازارهای هدف و نبود یک استراتژی بلندمدت صادرات‌محور است.
در شرایط کنونی که اقتصاد ایران بیش از هر زمان دیگری با آرایش جنگی و فشارهای بیرونی مواجه است، لزوم اتخاذ تدابیر استراتژیک برای حفظ و توسعه صادرات بیش از پیش احساس می‌شود. صنعت فولاد به‌عنوان یکی از پیشران‌های اقتصاد ملی و از معدود حوزه‌های دارای مزیت نسبی، نیازمند بازنگری جدی در سیاست‌های صادراتی است.
نخست، تنوع‌بخشی به بازارهای هدف باید در اولویت قرار گیرد. تکیه صرف بر چند بازار محدود منطقه‌ای، ریسک صادرات را افزایش می‌دهد. دوم، باید به سمت توسعه محصولات با ارزش افزوده بالاتر حرکت کرد. صادرات مواد اولیه مانند کنسانتره و گندله به‌تنهایی نمی‌تواند اهداف توسعه‌ای کشور را محقق سازد و حتی می‌تواند زنجیره ارزش داخلی را تضعیف کند. سوم، باید در حوزه دیپلماسی اقتصادی فعال‌تر شد و با ایجاد پیمان‌های تجاری و منطقه‌ای، موانع تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای صادرات کاهش یابد.
در نهایت آنچه که می‌توان به عنوان جمع بندی بیان کرد این است که نگاهی به وضعیت تجارت خارجی ایران در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که در حالی که روندهای جهانی به‌سمت تقویت تجارت و آزادسازی اقتصادی حرکت می‌کنند، اقتصاد ایران از این جریان عقب مانده و سهم آن از تجارت جهانی به‌طور پیوسته در حال کاهش است. این روند نه‌تنها به تضعیف قدرت اقتصادی کشور در صحنه بین‌المللی منجر می‌شود، بلکه باعث رکود در صنایع کلیدی از جمله فولاد خواهد شد.
اگر چاره‌ای فوری و راهبردی برای این وضعیت اندیشیده نشود، نه‌تنها بازارهای صادراتی فعلی از دست خواهند رفت، بلکه توان رقابت‌پذیری صنایع داخلی نیز به‌شدت کاهش خواهد یافت. اکنون زمان آن رسیده است که با عزم جدی و سیاست‌گذاری منسجم، صادرات را به اولویت نخست اقتصاد ملی تبدیل کنیم.»