وقتی مردم خبرنگار می‌شوند
زهره شریفی – ضمیمه خانواده روزنامه اطلاعات| «خبر رسانی» و «خبر رسان»، مفاهیمی است که قدمت جان گرفتن آن در زندگی بشر برمی گردد به زمانی که انسان ها نیاز به داشتن روابط اجتماعی را درک کردند. ساده...
زهره شریفی – ضمیمه خانواده روزنامه اطلاعات| «خبر رسانی» و «خبر رسان»، مفاهیمی است که قدمت جان گرفتن آن در زندگی بشر برمی گردد به زمانی که انسان ها نیاز به داشتن روابط اجتماعی را درک کردند. ساده ترین نمونه آن همان داستان معروف آتش و دود است که انسان ها برای خبر دادن به یکدیگر از این روش استفاده می کردند. آتش با دودش اولین رسانه خبری بود و انسان اولیه، اولین خبررسان!
تا قبل از آن که خبررسانی به عنوان یک حرفه تخصصی به نام «خبرنگاری» در جامعه تعریف شود کار اطلاع رسانی و خبر دادن و خبر گرفتن در بیشتر مواقع توسط خود مردم انجام می گرفت.
از آنجا که باخبر شدن از اتفاقات و وقایع همیشه موردتوجه مردم در هر دوره ای از تاریخ بوده است کسانی خواسته و ناخواسته با به دست آوردن اخبار گوناگون و انتشار آن در میان مردم، نقش تأثیرگذاری در شکل‌گیری برخی از جریانات اجتماعی و حتی سیاسی و اقتصادی داشتند. البته این مسأله جدا از موضوع «پیام رسانی» در گذشته است که به شکل‌های گوناگون انجام می‌شد، از جمله استفاده از کبوترهای نامه‌بر، چاپارها و بریدها و نامه‌برها و نزدیک‌تر به زمان ما تلگرافچی‌ها و در نهایت نمونه‌های پیشرفته‌ای از وسایل ارتباطی روزگار ما که بدون نیاز به نیروی انسانی به چشم برهم‌زدنی پیام‌ها را به مقصد می‌رساند.
نقش پنهان مردمِ خبرنگار
نقش مردم عادی که نه خبرنگار هستند و نه شاغل در رسانه‌ها، در کشف و یافتن اخبار و انتشار آن به‌خصوص در چند دهه اخیر با توجه به دسترسی آنان به شبکه‌های گسترده اجتماعی بسیار پررنگ شده است؛ آن‌طور که به گفته یکی از کارشناسان حوزه رسانه: «قبلا خبرنگارها خبر می‌دادند، اکنون مردم به خبرنگارها خبر می‌دهند… زمانی روزنامه‌نگاران منبع اصلی اطلاعات بودند، اما امروز گاهی حتی خانواده و اطرافیان خبرنگار، زودتر از او از خبر مطلع می‌شوند…».
حضور «مردمِ خبرنگار» در تحولات و تغییرات جامعه تا حدی تأثیرگذار بوده که برخی از رسانه‌ها پنجره یا صفحه‌ای را در مجموعه خود با عنوان «صدای مردم» به راه انداختند تا از این طریق هم از اخباری که نمی‌دانند مطلع شوند و هم فرصتی دهند به مردم عادی تا حرف‌هایشان را بزنند که آن هم باز فرصتی است برای خبرنگارهای حرفه‌ای که با پیگیری آن حرف و حدیث‌ها به اخبار نهفته در بطن جامعه دست یابند و به قول معروف تولید خبر کنند. این نوع تأثیرگذاری در همان دوران تاریخی هم که خبری از خبرنگارها و رسانه‌ها نبود از طرف مردم حتی عام‌ترین آنان قابل مشاهده است.
یکی از نتایج چنین تأثیرگذاری را می‌توان در شکل‌گیری قیام‌های مردمی علیه حکام ظالم در تاریخ کشورمان مشاهده کرد که قدم اولشان با انتشار اخبار ظلم و ستم حاکمان وقت و طلب یاری و همراهی توسط خود مردم حتی به صورت ناخواسته و گاه از سر بیان درددل و غصه‌هایشان برداشته شده است.
یکی از مردمی‌ترین این قیام‌ها «سربداران» است که پیروان آن هم‌قسم شده بودند: «اگر توفیق یابیم رفع ظلم کنیم و الا سر خود را بر دار خواهیم کرد »؛ قیامی که از روستایی در خراسان در برابر تجاوز مغولان آغاز شد. اخبار رفتارهای تجاوزکارانه حاکمان مغول توسط مردم به دیگر نقاط کشور رسید که وقت آن است در برابر این همه ظلم برخیزیم و پرچم عزت را به جای ذلت بالا ببریم.
به غیر از آن که این تجاوزها هر روز جلوی چشمان مردم به خصوص در مناطق شرقی ایران صورت می‌گرفت و آنان را سرشار از انگیزه مبارزه می‌کرد، انتشار اخبار آن توسط خود مردم به دیگر روستاها و شهرها همراه با فراخوان‌هایی برای حمایت و همراه شدن علیه مغولان نیز زمینه را برای قیامی بزرگ آماده کرد.
در واقع این نوع خبررسانی توسط مردم عادی که با چشم و گوش باز و هوشمندانه اخبار و وقایع را رصد می‌کردند نه‌تنها در شکل‌گیری قیام‌های مردمی، نقشی اثرگذار داشت که گاه باعث تغییرات اساسی در ساختار حکومت‌ها می‌شد؛ با تأکید بر این نکته که صحبت از روزگاری است که خبری از رسانه‌های مکتوب و صوتی و تصویری نبود.
همراهی «جارچی»ها با اعتراضات
در آن دوران «جارچی»ها به عنوان مبلغان و رسانندگان اخبار و اطلاعات، می‌توانستند در بسیج و سازماندهی قیام‌ها و اعتراضات، نقش مؤثری داشته باشند. این گروه با صدای بلند و رسا، پیام‌ها و فراخوان‌ها را به مردم می‌رساندند.
البته بیشتر این جارچی‌ها اخبار مربوط به فرمان‌های حکومتی و فراخوان‌های دولتی را به مردم می‌رساندند، از جمله اعلام وضعیت اضطراری یا اطلاع‌رسانی درباره رویدادهای مهم؛ چنان‌که در زمان قحطی با فریاد زدن و اعلام خبرهای مربوط به توزیع آذوقه، مردم را مطلع می‌کردند اما گاهی نیز واسطه بین رهبران قیام و مردم می‌شدند و پیام‌ها و خواسته‌های رهبران را به مردم یا بالعکس می‌رساندند.
در دوران مبارزات مشروطه، جارچی‌ها در کنار مردم عادی، نقش مهمی در اطلاع‌رسانی درباره رویدادها و فراخوان ها برای تظاهرات داشتند. در جنبش‌های دیگری از جمله نهضت‌های مشروطه و تنباکو و ملی شدن نفت و انقلاب۵۷ با توجه به گستردگی نقش مردم در خبررسانی، چه در زمینه اعلام ظلم و تجاوز و تعدی حاکمان وقت و چه در انتشار فراخوان‌هایی برای همبستگی و اتحاد علیه حاکمان وقت می‌توان به تأثیرگذاری مردم خبرنگار در جریان‌های تاریخی پی برد.
رسیدن خبر فتوای «میرزا» به زنان
گرچه در جریان نهضت مشروطه، اخبار و اطلاعات از طریق روزنامه‌ها و نشریاتی انگشت‌شمار به دست مردم می‌رسید اما شرکت آنان در جلسات آشکار یا مخفیانه علما و روحانیون و دیگر رهبران این جریان، نقش مهمی در بالا بردن سطح اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی مردم داشت و نتیجه آن گسترش گفتگوها و بحث‌ها و انتشار آن به دیگر مردمی بود که تا قبل از آن حتی یک‌بار هم نه آگاهی به حق و حقوق خود داشتند و نه به این فکر کرده بودند که می‌توانند دست به اعتراض بزنند!
یا در زمان جنبش تنباکو، زنانی که نه سواد داشتند و نه اجازه ورود به محافل مردانه را پیدا می‌کردند با شنیدن اخبار همان خبررسان های مردمی که می‌گفتند «میرزای شیرازی» حکمی در باب تحریم استعمال دخانیات صادر کرده است با شکستن قلیان‌ها در مقابل شاه مستبد و مهم‌تر از آن استعمارگران ایستادند.
جالب است بدانیم بنا به گزارشی:« بلافاصله پس از صدور فتوا مأموران حکومت وظیفه یافتند که از انتشار این حکم و آگاهی مردم نسبت به آن ممانعت به عمل آورند، با این حال در همان نیمه روز اول که حکم به دست میرزاحسن آشتیانی رسیده بود، در حدود صد هزار نسخه از حکم نوشته و در سراسر کشور پخش شده بود. با صدور این فتوا، مردم از همه اصناف و حتی اقلیت‌های مذهبی، مبارزه سیاسی علیه این قرارداد را یک وظیفه شرعی و تکلیفی الهی دانستند و قلیان‌ها را شکسته و توتون و تنباکو را به آتش کشیدند…».
پیروزی انقلاب با خبر رسانی مردم
انقلاب ۵۷ یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های معاصر در تأثیرگذاری خبررسانی مردم از شکل‌گیری تا پیروزی یک جنبش است. گرچه آن روزها رسانه‌های مکتوب و صوتی و تصویری وجود داشت اما اخباری که باید به گوش مردم می‌رسید در هیچ‌کدام از آن‌ها یافت نمی‌شد، چرا که رسانه‌ها کاملا زیر نظر مستقیم رژیم پهلوی بودند و از هر جهت سعی در حفظ و تثبیت حاکمیت داشتند و اگر هم میخواستند ضد آن‌ها کار کنند، بهدلیل نظارت شدیدی که بر این رسانه‌ها اعمال می‌شد، هرگز قادر بهچنین کاری نبودند.
اینجا بود که مردم به روش‌های مختلف از جمله پخش کردن اعلامیه و شب‌نامه، شروع به انتشار اخبار اعتراضات و بالابردن سطح آگاهی مردم حتی در دورترین نقاط کشور کردند؛ از جمله انتشار خبر دستگیری امام(ره) در سال ۱۳۴۲ توسط مردم قم که باعث مطلع شدن مردم در نقاط مختلف کشور و در نهایت شکل‌گیری تجمعات اعتراضی بزرگ شد، یا قیام ۱۹ دی ۱۳۵۷ که در اعتراض به انتشار مقاله‌ای توهین‌آمیز علیه امام(ره) در روزنامه اطلاعات منجر به شهید شدن عده‌ای از معترضان شد و در ادامه نیز با انتشار اخبار و فراخوان‌های گسترده توسط خود مردم مبارز به شهرهای دیگر، به برگزاری چهلم شهدای این قیام در شهرهای مختلف انجامید که نقش مهمی در استحکام مسیر پیروزی انقلاب داشت.