بحران آب به پشت در خانه‌ها رسید؛ مردم تقصیری ندارند
مینا حیدری – روزنامه اطلاعات| دروازه‌های تهران در تابستان سوزان امسال، نه با خوشی که با سایه سنگین کم‌آبی گشوده می‌شوند. سدها، رگ‌های حیاتی پایتخت، روزبه‌روز کم‌جان‌تر می‌شوند و هشدارها درباره...
مینا حیدری – روزنامه اطلاعات| دروازه‌های تهران در تابستان سوزان امسال، نه با خوشی که با سایه سنگین کم‌آبی گشوده می‌شوند. سدها، رگ‌های حیاتی پایتخت، روزبه‌روز کم‌جان‌تر می‌شوند و هشدارها درباره مصرف بی‌رویه آب، هر روز بلندتر از دیروز به گوش می‌رسند. آیا شهروندان تهرانی در گیر و دار زندگی روزمره، خطر بی‌آبی را جدی می‌گیرند؟
گزارش‌ها حاکی از آن است که میزان ذخایر آبی سدهای اطراف تهران به پایین‌ترین سطح خود رسیده و اگر روند مصرف به همین شکل ادامه پیدا کند، فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر در انتظار پایتخت خواهد بود. از یک سو، کشاورزی سنتی با روش‌های آبیاری غیراصولی، بخش عمده‌ای از منابع آب را هدر می‌دهد و از سوی دیگر، شهروندان در منازل و ادارات، همچنان به مصرف بی‌رویه آب ادامه می‌دهند.
آیا مسئولان برای مقابله با این بحران، برنامه‌ای مدون و کارآمد دارند؟ آیا شهروندان حاضرند در مصرف آب صرفه‌جویی کنند تا تابستان امسال را بدون مشکل پشت سر بگذارند؟ تهران، در انتظار پاسخ این سؤال‌هاست.
بحران را جدی بگیرید
دکتر بنفشه زهرایی، عضو شورای هماهنگی آب دانشگاه تهران و دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی، درباره ابعاد بحران در پایتخت هشدار می‌دهد و می‌گوید: وضعیت منابع آب تهران واقعا «بحرانی» است و در صورت عدم همکاری مؤثر شهروندان در صرفه‌جویی مصرف آب، سدهای مهمی چون ماملو، لار، لتیان و کرج به تدریج از مدار تأمین آب تهران خارج خواهند شد. این وضعیت، اتکای کامل به منابع آب زیرزمینی تهران را که خود با محدودیت و فشار زیادی روبه‌رو هستند، اجتناب‌ناپذیر می‌سازد و منجر به بروز شرایطی «بسیار بغرنج» خواهد شد.
هم‌اکنون در خشک‌ترین فصل سال به سر می‌بریم و انتظار نمی‌رود بارندگی قابل توجهی در ماه‌های مرداد و شهریور رخ دهد، بنابراین تنها عاملی که در این معادله مطرح می‌شود، میزان مصرف شهروندان در برابر ذخیره محدودی از آب است که باقی مانده.
چالش‌های ساختاری و حکمرانی آب
خانم زهرایی در پاسخ به این پرسش که چرا اصلاحات از ساختار نهاد مدیریت‌کننده بخش آب آغاز نمی‌شود، تأکید می‌کند: کاستی‌های دیرینه‌ای در نظام حکمرانی آب کشور وجود داشته و هنوز هم ادامه دارد.
البته پدیده گرمایش جهانی و تغییر اقلیم ناشی از آن باعث شده خشکسالی‌ها با شدت و تواتر بیشتر اتفاق بیفتند و در سال‌هایی نظیر امسال، منابع آب تجدیدشونده کشور نسبت به متوسط بلندمدت، کاهش چشمگیری داشته است.
آمار و ارقام نیز حاکی از آن است که بیش از ۹۰ درصد منابع آب تجدیدشونده کشور، استحصال و مصرف می‌شود. مصادیق این بحران شامل از بین رفتن زیست‌بوم‌های آبی کشور، تخریب منابع آب زیرزمینی و بروز مناقشات محلی در مورد آب است. با تداوم سیاست‌های فعلی بخش آب، چالش‌های بیشتر و ابعاد تازه‌تری از بحران آب در آینده آشکار خواهد شد.
از جمله این پیامدها می‌توان به کاهش بیشتر منابع آب موجود، تهدید امنیت آبی و غذایی کشور، از بین رفتن زیست‌بوم‌های آبی و تحت‌الشعاع قرار گرفتن امنیت ملی کشور اشاره کرد. بر این اساس، تغییر جهت‌گیری‌ها در برنامه هفتم توسعه در بخش آب نسبت به برنامه‌های توسعه پیشین، کاملا ضروری و غیرقابل اجتناب به نظر می‌رسد.
او ادامه می‌دهد: اگرچه اصلاحاتی در دست انجام است، اما این اقدامات کمک چندانی به رفع بحران آب جاری شهر تهران و سایر شهرهای در تنش نمی‌کند. این وضعیت شبیه شرایط کسی است که خانه‌اش آتش گرفته باشد و به جای خاموش کردن آتش، به دنبال پیدا کردن مقصر باشد. اکنون زمان اتخاذ تصمیمات کاربردی و زوداثر است.
مردم مقصر نیستند
خانم زهرایی تأکید می‌کند: در شرایط فعلی، تنها وظیفه شهروندان، تنظیم مصرف آب خود با میزان آب موجود است. این به معنی مقصر دانستن شهروندان در وضع موجود نیست، زیرا در فضای مجازی، گلایه‌هایی مبنی بر مقصر دانستن آن‌ها توسط دولت مشاهده می‌شود.
او توضیح می‌دهد: حوزه آب با برق متفاوت است. برق را می‌توان با سرمایه‌گذاری در نیروگاه و شبکه توزیع، تولید و توزیع کرد. بنابراین، این که برق کم باشد، نشان‌دهنده کمبود سرمایه‌گذاری در تولید برق است.
اما آب قابل تولید نیست. میزان آب قابل‌ذخیره در سدها و منابع آب زیرزمینی، وابسته به میزان بارش و چرخه‌های طبیعی سال‌های خشک و تر است. بر این اساس، نه شهروندان مقصر خشکسالی پنج ساله هستند و نه دولت، بلکه همه باید با هم برای عبور از این شرایط همکاری کنند.
مصرف آب در بخش کشاورزی
خانم زهرایی می‌گوید: در ایران، مصرف آب شرب و بخش صنعت، مجموعا حدود ۱۰ درصد کل مصارف آب است و عمده آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود اما نکته مهمی که باید به آن توجه داشت این است که در بسیاری از شهرهای بزرگ مانند تهران، سیستم تأمین آب شهری کاملا مجزا از بخش کشاورزی است. سدهایی مانند سد کرج، لار، لتیان، ماملو و طالقان که تأمین‌کننده آب تهران هستند، اولویت تأمین آبشان به طور کامل با آب شرب است و فقط سد طالقان است که بخشی از آب آن برای کشاورزی تخصیص می‌یابد. عمده آب این سدها برای آب شرب تهران و استان البرز استفاده می‌شود.
او می‌افزاید: وزارت نیرو و سازمان‌های تابع همیشه اولویت را به آب شرب می‌دهند، بنابراین حتی اگر کشاورزی کل ایران هم تعطیل شود اثری در کم‌آبی سدهای تأمین‌کننده آب تهران نخواهد داشت.
بحران کم‌بارشی و وضعیت سدها
خانم زهرایی با اشاره به وضعیت سد امیرکبیر (کرج) گفت: شهروندان عزیز حتما وقتی از جاده چالوس به سمت شمال تردد می‌کنند حوضه آبریز بالادست سد امیرکبیر را می‌بینند که امسال عکس‌های بسیار خشکی از آن در رسانه‌ها بازتاب پیدا کرد. در آن فضای کوهستانی، کشاورزی به آن صورت وجود ندارد، روستایی وجود ندارد، شهری وجود ندارد و بنابراین اگر این سد خشک می‌شود، صرفا تحت تأثیر کم‌بارشی است.
وی ادامه داد: سد لار و سد طالقان نیز تقریبا شرایط مشابهی دارند؛ حوضه آبریز بالادستشان کاملا طبیعی و حتی در منطقه حفاظت‌شده قرار دارد. بنابراین، در مورد مشکل خاص شهر تهران، این که کشاورزی چقدر از آب ایران را مصرف می‌کند، پرسش یا نکته کلیدی نیست.
راهکارهای عملی برای کاهش مصرف
دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی می‌گوید: با ارائه خدمات گوناگون می‌توان شهروندان را به کاهش مصرف آب ترغیب کرد. به طور کلی شهروندان در منازل خود از دو دسته وسایل «آب‌بَر» (مصرف‌کننده آب) و «آب‌پخش» (توزیع‌کننده آب) استفاده می‌کنند.
منظور از ابزار آب‌بَر، وسایلی مانند ماشین ظرفشویی یا ماشین لباسشویی است که در فرایند کارکردشان از آب استفاده می‌کنند. وسایل آب‌پخش مانند سردوش، شیرآلات مختلف و فلاش تانک‌ها هستند که آب را در سرویس‌های بهداشتی، حمام، سینک ظرفشویی و روشویی در اختیار مصرف‌کننده قرار می‌دهند.
زهرایی ادامه می‌دهد: اگر شیرآلات مجهز به ابزارهای کاهنده مصرف باشند که آب را با فشار مناسب و مخلوط با هوا ارائه کنند و دبی خروجی آن را کاهش دهند می‌توان بدون کاهش کیفیت استفاده، مصرف‌کننده را به سوی کاهش مصرف آب سوق داد.
خوشبختانه در داخل کشور، شیرآلات کاهنده مصرف، سردوش‌ها و فلاش‌تانک‌های خوبی تولید شده و در دسترس مصرف‌کنندگان هست. شهروندان در صورت تمایل به کاهش مصرف آب، می‌توانند عبارت‌های مربوط به ابزارهای کاهنده مصرف آب را جستجو و در صورت امکان، با هزینه‌های محدود، شیرآلات خود را به رگلاتور یا پرلاتور مجهز کنند.
رگلاتور یک قطعه کوچک شبیه واشر است که پشت شیرآلات یا شلنگ سردوش قرار می‌گیرد و باعث تنظیم دبی خروجی از شیرآلات در صورت تغییر فشار آب می‌شود.
پرلاتور یا آب‌فشان یک قطعه کوچک مشبک است که معمولا در انتهای شیرآلات بهداشتی (مانند شیر ظرفشویی، روشویی، دوش یا شلنگ توالت) نصب می‌شود. این قطعه از جنس فلز یا پلاستیک ساخته شده و با ترکیب آب و هوا، جریان آب را منظم و یکنواخت می‌کند و مستقل از این که فشار آب در چه حدی باشد، کمک می‌کند تا خروجی شیر به حد استاندارد نزدیک شود. در مواردی که فشار شبکه بالا باشد، گاهی خروجی شیرآلات سینک ظرفشویی یا روشویی می‌تواند حتی به ۲۰ لیتر در دقیقه یا بیشتر هم برسد که در صورت نصب رگلاتور یا پرلاتور، این میزان به مقدار استاندارد ۸ لیتر در دقیقه متناسب با مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان خواهد رسید و در صرفه‌جویی در مصرف آب مؤثر خواهد بود.
پرلاتور از پاشش آب به اطراف جلوگیری کرده و جریان را یکنواخت می‌کند و با افزودن هوا به جریان آب، حس فشار بیشتر را بدون مصرف آب اضافی ایجاد می‌کند. همچنین جریان آب را نرم و لطیف می‌سازد که برای پوست حس خوشایندی دارد. استفاده از سردوش‌های کاهنده و همچنین فلاش‌تانک‌های کم‌مصرف که امروزه در بازار فراوان هستند، می‌تواند در کاهش مصرف آب در حمام و سرویس‌های بهداشتی تأثیرگذار باشد. علاوه بر موارد ذکرشده، تغییر در رفتار مصرف آب نیز ضروری است. زمان باز بودن دوش در حمام باید به کمتر از هشت دقیقه کاهش یابد. در صورتی که دوش غیراستاندارد باشد، ۲۰ دقیقه باز بودن آن می‌تواند باعث مصرف حجم آبی معادل بیش از ۲۷۰ بطری آب معدنی بزرگ ۱.۵ لیتری شود.
سامانه ۱۲۲
خانم زهرایی درباره سامانه ۱۲۲ می‌گوید: شهروندان تهرانی می‌توانند مشکلات مربوط به مسائل آب از جمله بدمصرفی یا ترکیدگی لوله در کوچه و خیابان را به شماره ۱۲۲ اطلاع‌رسانی کنند. در روزهای اخیر، تعداد پرسنل واحد ۱۲۲ شرکت آب و فاضلاب تهران، دو برابر شده و گزارش‌های شهروندان نیز افزایش یافته است. بنابراین، هرگونه اطلاع‌رسانی از طریق سامانه ۱۲۲ امکان‌پذیر است. همه شهروندان باید در فرهنگ‌سازی برای مدیریت مصرف آب همکاری کنند تا عبور از تابستان امسال بدون قطع آب گسترده میسر شود.