در این شیوه حکمرانی تجدیدنظر کنید
بهناز عسکری – روزنامه اطلاعات| بخش‌هایی از مسایل زیست‌محیطی مثل مسأله آلودگی هوا به دلیل اثرگذاری مستقیم و آنی، موردتوجه قرار می‌گیرند و مردم نسبت به آن حساسیت نشان می‌دهند اما تنوع زیستی،...
بهناز عسکری – روزنامه اطلاعات| بخش‌هایی از مسایل زیست‌محیطی مثل مسأله آلودگی هوا به دلیل اثرگذاری مستقیم و آنی، موردتوجه قرار می‌گیرند و مردم نسبت به آن حساسیت نشان می‌دهند اما تنوع زیستی، مسأله‌ای است که اگرچه در بلندمدت می‌تواند بحران‌هایی ایجاد کند و سرمایه‌های خدادادی کشور را بر باد بدهد اما از بین رفتن آن اثرات آنی بر روی زندگی مردم ندارد.
استان یزد علی‌رغم این که در منطقه خشکی واقع شده، به دلیل توپوگرافی متنوع دارای تنوع زیستی ارزشمندی است.
حسن اکبری، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان یزد در گفتگو با خبرنگار اطلاعات می‌گوید: ارتفاعات مختلف استان به‌ویژه کوهستان شیرکوه، دارای تنوع گیاهی و پیامد آن تنوع جانوری است؛ کوهستان شیرکوه در حقیقت یک کانون گونه‌زایی و یک نقطه داغ تنوع زیستی در منطقه است.
معمولا نواحی مرکزی هر کشور، نژادهای خالص‌تری از گونه‌های آن کشور را دارد و از این بابت موضوع حفاظت تنوع زیستی استان یزد مهم است ولیکن با توجه به شرایط بارندگی این منطقه، انتظارمان از تعداد گونه‌های گیاهی و جانوری، باید متناسب با شرایط اقلیمی باشد.
در استان یزد، تا کنون بالغ بر ۹۲۰ گونه گیاهی شناسایی شده که بخش قابل‌توجهی از آن‌ها گونه‌های دارویی، صنعتی یا انحصاری، در خطر انقراض و دارای ارزش های حفاظتی ویژه هستند. بالغ بر ۱۰۰ گونه گیاهی، انحصاری یا در خطر انقراضند که بیست گونه از گونه‌های آندمیک، ارزش حفاظتی بسیار ویژه‌ای به دلیل در خطر انقراض بودن دارند. در مجموع ۳۸۲ گونه جانوری مهره‌دار تاکنون در استان شناسایی شده که شامل ۶۶ پستاندار، ۲۶۹ پرنده، ۴۴ خزنده و دوزیست و سه گونه ماهی است. ارزش این گونه‌های مهره‌دار به‌خاطر بومی بودن و گاه در خطر انقراض بودن بسیار بیشتر می‌شود.
براساس طبقه‌بندی ملی، ۲۶ گونه مهره‌دار در خطر انقراض در استان زندگی می‌کنند که گونه‌های کاریزماتیک و برجسته‌ای مثل پلنگ ایرانی، گورخر ایرانی، گربه پالاس، گربه شنی، شاه روباه، هوبره، بالابان، شاهین و گوزن زرد ایرانی در بین آن‌ها وجود دارد. اگر این گونه‌های «چتر» به خوبی حفاظت شوند، طبیعتا زیستگاهی که در آن زندگی می کنند نیز حفاظت شده و بقیه گونه‌ها هم در سایه آن‌ها حفاظت خواهند شد.
همچنین بالغ بر چهارهزار گونه بی‌مهره در استان یزد شناسایی شده است. بخش عمده‌ای از تنوع زیستی هر منطقه بی‌مهرگان هستند؛ مخصوصا حشرات که تنوع خیلی بالایی دارند. متأسفانه اطلاعات ما در مورد آن‌ها کم است اما می‌دانیم تخریب‌هایی که در زیستگاه‌ها اتفاق افتاده و نیز سمپاشی‌هایی که برای از بین بردن آفات گیاهان در مزارع کشاورزی انجام می‌شود، وضعیت زیستی بی‌مهرگان را مورد آسیب جدی قرار داده است.
او می‌افزاید: یک میلیون و ۱۲۶ هزار و ۸۲ هکتار از اراضی استان در قالب مناطق چهارگانه یا منطقه شکار ممنوع، تحت حفاظت محیط زیست است که در حدود ۱۳ و یک دهم درصد از خاک استان را تشکیل می‌دهد. ۱۱ منطقه در قالب پارک ملی، پناهگاه حیات وحش، منطقه حفاظت‌شده و اثر طبیعی ملی و سه منطقه شکار ممنوع، شبکه مناطق تحت حفاظت محیط زیست را تشکیل می‌دهند. علاوه بر این‌ها ۱۳۱ هزار هکتار حفاظتگاه رسمی یا قرق اختصاصی تعریف شده که توسط بخش خصوصی مدیریت می‌شود و در این زمینه، استان پیشرو هستیم.
پایه‌های بسیار ارزشمندی از درختان کهنسال در استان وجود دارد که گنجینه‌های ژنی بسیار باارزشی هستند و باید به آن‌ها توجه ویژه شود. به‌عنوان گل سرسبد این پایه‌های کهنسال گیاهی، می‌توان درخت سرو کهنسال ابرکوه را نام برد که به عنوان اثر طبیعی ملی ثبت شده است.
تغییر اقلیم
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان یزد می‌گوید: مهم‌ترین مسأله‌ای که تنوع زیستی ما را در میان‌مدت و بلندمدت تهدید می‌کند تغییر اقلیم است. قطعا کاهش بارش‌ها و افزایش تبخیر می‌تواند تنوع زیستی استان را به شدت تحت‌تأثیر قرار بدهد. بسیاری از زیستگاه‌هایی که قبلا شرایط مناسبی برای رویش‌های گیاهی یا حیات جانوری داشته‌اند به تدریج شرایط مطلوب را از دست داده و به سمت بیابانی شدن پیش می‌روند و البته فعالیت‌های انسانی هم موجب تشدید آن شده است.
به‌عنوان نمونه، سوء‌مدیریت منابع آبی باعث شده بسیاری از کویرهای باتلاقی و چشمه‌ها خشک شوند، رطوبت خاک در بسیاری از مناطق به شدت کاهش پیدا کند و به تبع آن رویش‌های گیاهی یا ضعیف شده یا در بعضی جاها که وابسته به رطوبت خاک و سفره‌های آب زیرزمینی بوده، به دلیل افت شدید سفره، کاملا خشک شوند و از بین بروند.
بسیاری از زیستگاه‌های طبیعی به‌خاطر فعالیت‌های معدنکاری، ایجاد جاده‌های خاکی، کشاورزی یا باغ و ویلاسازی و به‌ویژه عبور جاده‌های مواصلاتی و اتوبان‌ها در معرض آسیب جدی قرار گرفته‌اند. در این میان، گونه‌هایی که قلمروی گسترده‌تری دارند به شدت آسیب می‌بینند.
وی چالش مهم دیگر را کیفیت حفاظت از تنوع زیستی در مناطق آزاد یا خارج از مناطق حفاظت‌شده اعلام می‌کند: زیستگاه‌های بسیار ارزشمندی در خارج از مناطق حفاظت‌شده وجود دارند که امکان الحاق به مناطق حفاظت‌شده به هر دلیلی برایشان مهیا نشده است و اتفاقا از تنوع زیستی ارزشمندی هم برخوردارند اما نیرو و اعتبار کافی برای حفاظت از مناطق آزاد وجود ندارد؛ این در حالی است که حتی حیات وحش برجسته ما در مناطق حفاظت‌شده هم هنگام خشکسالی‌ها به این مناطق رفت‌وآمد می‌کنند.
تجدیدنظر در شیوه حکمرانی تنوع زیستی
حسن اکبری می‌گوید: برای غلبه بر این چالش‌ها باید در شیوه حکمرانی تنوع زیستی، تجدیدنظر جدی اتفاق بیفتد و این نیازمند قانون و اراده و عزم ملی و همکاری آحاد مردم و دولتمردان و تصمیم‌سازان است.
طبیعتا مثل همه دنیا باید بخشی از بار حفاظت از تنوع زیستی روی دوش مردم گذاشته شود و طبیعت و تنوع زیستی به گونه‌ای مورد بهره‌برداری پایدار قرار گیرد که بتواند بخشی از هزینه‌های حفاظت را تأمین کند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان یزد اضافه می‌کند: متأسفانه در پروژه‌های توسعه‌ای، ارزش منابع زیستی در محاسبات اقتصادی لحاظ نمی‌شود، درنتیجه بخش‌های عمده‌ای از زیستگاه‌ها و به تبع آن تنوع زیستی ما فدای توسعه می‌شود؛در حقیقت به عنوان منابع رایگان و به تعبیری فاقد ارزش در برابر توسعه‌ای که اقتصاد را تأمین می‌کند قرار می‌گیرد و نهایتا از بین می‌رود. به نظر می‌رسد که باید شیوه حکمرانی را تغییر دهیم و حتما از مشارکت بخش خصوصی و جامعه محلی در حفاظت مناطق آزاد بهره ببریم.
نکته مهم دیگر، مسأله آموزش همگانی و جلب مشارکت مردمی است که متأسفانه در این زمینه عقب هستیم. بخش‌هایی از مسایل زیست‌محیطی مثل مسأله آلودگی هوا به دلیل اثرگذاری مستقیم و آنی، موردتوجه قرار می‌گیرند و مردم تاحدودی نسبت به آن‌ها حساسیت نشان می‌دهند.
تنوع زیستی، مسأله‌ای است که از بین رفتن آن اثرات آنی بر روی زندگی مردم ندارد اما در بلندمدت می‌تواند بحران‌هایی ایجاد کند و سرمایه‌های خدادادی کشور را بر باد بدهد. بنابراین برنامه‌هایی را در زمینه آموزش همگانی در استان شروع کرده‌ایم و در حال تلاش برای تدوین و پیگیری اجرای سند ارتقای فرهنگ محیط زیستی در شهرستان‌های استان هستیم.
امسال، استفاده از فناوری‌های نوین برای شناسایی، پایش و حفاظت حیات وحش را در برنامه‌های خود داریم و تلاش خواهیم کرد تعدادی از گلوگاه‌های نفوذ شکارچیان به مناطق حفاظت‌شده را با دوربین‌های نظارتی پوشش دهیم. برای برخی گونه‌های در خطر انقراض از جمله گوزن زرد ایرانی، برنامه احیا داریم، همچنین مطالعاتی را در مورد احیای پلنگ در زیستگاه‌های استان آغاز کرده‌ایم.
امیدوارم امسال بتوانیم احیای پنج گونه گیاهی انحصاری را که در خطر انقراض هستند شروع کنیم و تا پایان سال بخشی از پروسه احیا را به نتیجه برسانیم و نهایتا اقدامات حفاظتی ما مبتنی بر آموزش و آگاهی و اصول تخصصی استوار شود تا آینده بهتری را برای حفاظت از تنوع زیستی استان رقم بزنیم.
خشکسالی بی‌سابقه
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان یزد با اشاره به خشکسالی کم‌سابقه در استان می‌گوید: رویش گیاهان فصلی در اغلب زیستگاه‌های استان، تقریبا صفر است. میزان بارندگی سال آبی جاری در استان حدود ۵۰ میلی‌متر است، در حالی که میزان بارندگی در مدت زمان مشابه سال قبل بالاتر از ۱۲۰ میلی‌متر بوده، بنابراین نسبت به سال قبل، کاهش بسیار شدید بارندگی را تجربه می‌کنیم.
همین میزان بارندگی هم توزیع مناسب زمانی و مکانی نداشته، مخصوصا در اسفند و فروردین که زمان رویش گیاهان بوده تقریبا هیچ بارندگی در زیستگاه‌های استان اتفاق نیفتاده، در بعضی جاها بارندگی‌های یک میلی‌متر و کمتر داشتیم که عملا تمامی آن تبخیر شده و نقشی در رویش گیاهی نداشته است. این متوسط بارندگی استان است، در بسیاری از زیستگاه‌های حیات وحش که در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار دارند بارندگی زیر پنج میلی‌متر و فقط در چند نوبت بوده، به طوری که در برخی زیستگاه‌ها تقریبا هیچ‌گونه بارندگی مفیدی نداشتیم و این باعث شده رویش‌های فصلی، تقریبا صفر و رویش‌های بوته‌ای و درختچه‌ای بسیار ضعیف و ناچیز باشد. درنتیجه به لحاظ رویش گیاهی، شرایط بحرانی را در استان تجربه می‌کنیم.
اکبری می‌افزاید: بسیاری از چشمه‌های طبیعی در مناطق تحت‌مدیریت خشک یا بسیار کم‌آب شده‌اند و این موضوع، مهاجرت و کوچ حیات وحش را تشدید کرده است. تلاش زیادی برای لایروبی چشمه‌ها و تأمین آب آب‌انبارها توسط همکاران سختکوش ما در اداره کل حفاظت محیط زیست استان انجام شده و آبرسانی به آب‌انبارهایی که قبلا ساخته شده، در حال انجام است اما به‌هرحال کمبود آب و غذا موجب شده مهاجرت که یک رفتار نهادینه‌شده در حیات وحش به شمار می‌آید، اتفاق بیفتد.
لازم است از همشهریان عزیز درخواست کنیم که بیشتر مراقب طبیعت استان باشند تا کمترین آسیب به حیات وحش وارد شود. اگر تخلفی مشاهده کردند، حتما با شماره ۱۵۴۰ محیط زیست تماس بگیرند یا به نزدیک‌ترین واحد محیط زیست به هر شکل ممکن اطلاع‌رسانی کنند. ما همه تلاشمان را به کار می‌گیریم تا بتوانیم از گونه‌های برجسته حیات وحش حفاظت کنیم و خشکسالی سال جاری را با کمترین آسیب پشت سر بگذاریم.